Цинковите момчиња

Страв ми е да почнам да раскажувам. Пак ќе ме поклопат тие сенки...

Секој ден... Секој ден таму си повторував: „Глупачка сум, глупачка! Зошто го направив ова?“ Таквите мисли ми доаѓаа особено ноќе, кога не работев, а дење имав други: како да им помогнам на сите? Раните беа ужасни... Се потресував. Зошто со такви куршуми? Кој ли ги има измислено? Зарем човек ги има измислено? Влезната рана мала, а внатре – цревата, џигерот, слезината – сè испокинато, разнесено. Како да не е доволно да се убие, да се рани, па треба да се натера и да се мачи... „Мамо, мамо!“ – секогаш така викаа кога ги болеше. Не чув други зборови...

Само сакав да заминам од Ленинград на две­три години. Ми умре детето, а потоа умре и маж ми. Ништо не ме врзуваше со градот, напротив, сè ме потсетуваше, ме бркаше од него. Онде се среќававме со него... Овде првпат се бакнавме... Во клиникана се породив...

Ме повика главниот лекар:

– Сакате ли во Авганистан?

 Сакам.

Ми беше потребно да видам дека има други на кои им е потешко од мене. И видов.

Ни велеа дека е праведна војна, дека му помагаме на авганистанскиот народ да расчисти со феудализмот и да изгради светло социјалистичко општество. Се молчеше за тоа дека таму гинат војници, па се мислеше дека владеат многу заразни болести: маларија, тифус, хепатитис. Осумдесеттата... Почетокот... Долетавме во Кабул... Болницата беше сместена во стари англиски штали. Ништо немаше... Еден шприц за сите... Офицерите го пиеја шпиритусот, па раните ги чистевме со бензин. Тешко зараснуваа... Сонцето помагаше. Силното сонце ги убива микробите. Првите ранети што ги видов беа по гаќи и чизми. Без пижами. Долго време немаше пижами и влечки. Дури ни ќебиња... На едно момче, се сеќавам, целото тело му беше извиено, како да немаше коски, нозете му беа како врвки. Му извадивме дваесетина шрапнели.

Цел март трупавме исечени раце и нозе покрај шаторите. Труповите лежеа во посебен шатор... Полуголи, со ископани очи, со ѕвезди изрежани на стомакот... Ни во филмовите за граѓанската војна немав видено такви нешта. Сè уште ги немаше цинковите сандаци.

Наскоро почнавме, малку по малку, да се прашуваме што правиме таму. Нашите сомнежи не му се допаднаа на началството. Сè уште немаше влечки и пижами, а закачуваа пароли, повици и плакати што ги имаа донесено. А, во позадината на паролите – слабите, тажни лица на нашите момци. Засекогаш ми останаа такви во свеста... Двапати неделно имавме политичка обука. Цело време нè учеа дека се работи за света должност, дека границата мора да биде безбедна. Најнепријатното нешто во армијата е поткажувањето, наредбата да се поткажува. За секоја ситница. За секој ранет, за секој болен. Тоа се нарекуваше „следење на расположението“. Војската мора да биде здрава... Сите морало да се проверуваат, немало простор за сожалување. Но, сепак, сожалувавме, сè се потпираше на тоа сожалување...

Бевме дојдени за да спасуваме, да помагаме, да сакаме. За тоа бевме дојдени... Помина некое време и се фаќам како мразам во мислите. Го мразам мекиот и лесен песок што гори како оган. Ги мразам тие планини. Ги мразам кишлаците со ниски куќи од кои секој миг може некој да припука. Го мразам Авганистанецот што случајно сум го сретнала, тргнат некаде со кошница дињи или застанат покрај куќата. Којзнае каде бил таа ноќ и што правел. Имаа убиено еден офицер што го познавав, кој до неодамна се лечеше во болницата, имаа искасапено два шатора со војници... На друго место, водата беше затруена... Некој имаше кренато убава запалка што му се разнесе в раце... Само наши момчиња гинеа. Треба да се сфати тоа... Сте виделе ли изгорен човек? Не сте виделе. Нема лице, нема очи, нема тело... Само нешто стуткано, покриено со жолта корка... И не крик, туку рик од под корката...

Со омраза живеевме, преживувавме. А чувството на вина? Не ме стигна таму, туку тука, кога отстрана погледнав на тоа што се случуваше. Таму сè ми се чинеше праведно, а тука се ужасувам кога ќе се присетам на малечкото девојче што лежеше во правот без раце и без нозе по нашите бомби... Како скршена кукла. А, ние уште и се чудевме што не нè сакаат. Се лечеа во нашата болница... Ѝ даваш лек на некоја жена, а таа ни погледот не го крева кон тебе, никогаш нема да ти се насмевне. Тоа дури и нè навредуваше. Таму нè навредуваше, а овде не. Овде веќе си нормален човек, вратени ти се чувствата.

Имав убава професија – да спасувам. Таа и ме спаси. Можам да се оправдам со тоа дека бевме потребни таму. Не ги спасувавме сите, само тие што можевме – тоа е најстрашното. Можев да спасам некого, но ги немаше потребните лекови. Можев да спасам некого, но доцна го донеле. Во медицинските единици имавме лошо обучени војници, научени само да преврзуваат. Можев да спасам некого – да можев да го разбудам пијаниот хирург. Можев да спасам некого... Ни во помените не можевме да ја напишеме вистината. Нагазуваа на мини... Од човек често остануваше пола кофа месо... А ние пишувавме: загина во сообраќајна несреќа, падна во провалија, труење од храна. Кога веќе станаа илјадници, тогаш ни дозволија да им ја пренесуваме вистината на роднините. Се навикнав на трупови. Но, со тоа дека се толку млади, ситни, наши – со тоа не можев да се помирам.

Носат некој ранет додека бев дежурна. Ги отвора очите, ме погледнува:

– Толку – ми вели и умира.

Три дена го барале по планините. Го нашле и го донеле. „Лекар! Лекар!“ – бладал. Кога виде бел мантил, помисли дека е спасен. А раната му беше безнадежна. Дури таму дознав што е тоа ранет череп... Си имам свои гробишта во сеќавањето, своја галерија портрети. Во црни рамки.

Дури и во смртта не беа еднакви. Од некоја причина, тие што гинеа во борба ги жалеа повеќе, а тие што умираа во болница – помалку. Понекогаш врескаа умирајќи... Толку силно врескаа! Се сеќавам како во одделот за реанимација умираше еден мајор. Воен советник беше. Жена му беше дојдена. Пред очи ѝ умре. И таа почна страшно да вреска... Ѕверски... Сакавме да ги затвориме сите врати, никој да не чуе... Зашто и наоколу умираа војници. Момчиња... Нив немаше кој да ги оплакува. Сами умираа. Излишна беше таму, меѓу нас.

– Мамо! Мамо!

– Тука сум, сине – велиш и го прегрнуваш.

Им станавме мајки и сестри. И секогаш сакавме да си ја оправдаме довербата. Ќе донесат некој ранет, ќе ни го предадат и не си одат.

– Девојки, ништо не бараме. Може ли само да поседиме малку кај вас?

Овде, дома, си имаат свои мајки, сестри... Жени. Овде не им требаме. А таму ни се доверуваа за лични нешта што на никој друг во животот нема да ги раскажат. Си му украл бонбони на другар ти и си ги изел. Овде тоа е ситница, а таму – страшно разочарување. Во такви околности, човек лесно се разоткрива. Ако е кукавица, брзо ќе стане јасно дека е кукавица, ако е поткажувач, веднаш се гледа дека е поткажувач. Ако е женкар, сите знаат дека е женкар. Не знам дали некој би признал овде, но таму од многумина слушав дека убивањето им се допаѓа, дека е задоволство да се убива. Дека е силно чувство. Еден заставник што го познавав заминуваше во Сојузот и не криеше: „Како ќе живеам сега, кога ми се убива?“ Мирно зборуваа за тоа, со восхит раскажуваа како изгореле некој кишлак, како ги сотреле сите до еден. Зарем не се веќе полудени? Колкумина такви се вратија... Око не им трепнува да убијат човек... Еднаш, на гости ни дојде еден офицер од Кандагар. Вечерта требаше да се простиме, а тој се затвори во празна соба и се застрела. Велеа дека бил пијан, не знам. Тешко... Тешко беше да се преживее и еден ден. Едно момче се имаше застрелано на стража. Три часа на сонце. Чувано дете, не издржало. Имаше многумина полудени. На почетокот лежеа во заедничките шатори, а потоа ги преместија посебно. Почнаа да бегаат, решетките ги плашеа. Полесно им беше кога беа со сите други. На еден особено се сеќавам:

– Седни, ќе ти испеам една демобилизациска – пее, пее и ќе заспие. Ќе се разбуди и пак:

– Дома! Дома! Кај мама... Тука ми е жешко... – Цело време молеше за дома.

Многумина дуваа. Коноп, марихуана... Кој како ќе се снајде... Објаснуваа дека стануваш силен, ослободен од сè. Пред сè, од своето тело. Како да одиш на прсти, ја чувствуваш леснотијата во секоја клетка, го чувствуваш секој мускул. Сакаш да полеташ. Како да леташ! Незауздлива радост. Сè ти се допаѓа, се смееш на секоја глупост. Подобро слушаш, подобро гледаш. Разликуваш повеќе мириси, повеќе звуци. Во таква состојба е полесно да се убива – анестезиран си. Немаш жалост. Лесно и се умира – стравот исчезнува. Имаш чувство дека носиш панцир, дека си блиндиран. Умеев да ги слушам... Двапати... И јас... И јас пушев двапати... Во два случаја кога не ми издржаа душата и телото. Работев во инфективното одделение. Требаше да има триесет легла, а таму лежеа триста луѓе. Тифус, маларија... Им дававме чаршафи, ќебиња, а тие си лежеа на шинелите, на гола земја. По гаќи. Истрижени до гола кожа, а од нив паѓаат вошки... Од облеката... Од главите... Не можев ни да си замислам толку вошки... А, во кишлакот во близина, Авганистанците одеа во наши болнички пижами, наши чаршафи носеа на главите наместо чалми. Да, сè продаваа нашите. Не ги осудувам... Не... Најчесто не ги осудувам. Гинеа за три рубли месечно. Осум чека месечно добиваше нашиот војник. Три рубли... Ги хранеа со црвосано месо, со расипана риба... Сите имавме скорбут. Мене ми испопаѓаа сите предни заби. Ги продаваа ќебињата и купуваа коноп или нешто слатко. Дрангулии... Толку многу привлечни работи имаше во тие шарени дуќани. Кај нас, во Сојузот, ништо од тоа немаше, немаа видено. Го продаваа оружјето, куршумите, за потоа да ги убиваат со истите тие автомати и куршуми. Со тие пари купуваа чоколада... Пирошки...

По сè што видов таму, почнав со други очи да си ја гледам земјата. Зениците ми се променија, ми се раширија...

Страшно беше враќањето. Некако чудно. Како да ти ја одрале целата кожа. Цело време плачев. Не можев никого да гледам, освен тие што беа таму. Со нив можев да минувам денови и ноќи. Другите разговори ми се чинеа празни, бесмислени. Пола година беше така. А сега и самата пцујам кога чекам за месо во редица. Се трудиш да живееш нормален живот, како што си живеела претходно. Но, не ти успева. Станав рамнодушна кон себе, кон животот. Толку од него, нема ништо повеќе. Уште помачно им е тоа преживување на мажите. Жената може да се приврзе за детето, а тие немаат за што да се приврзат. Се враќаат, се вљубуваат, им се раѓаат деца, но Авганистан, сепак, им останува над сè. И самата сакам да сфатам зошто е така. Зошто се случи сето тоа? Зошто толку ме трогнува? Таму сето тоа се потиснуваше внатре, а тука излегува.

За жалење се, за жалење се сите што беа таму. Јас бев возрасен човек, имав триесет години, а сепак ме скрши. А тие беа деца, ништо не разбираа. Ги собраа од дома и им дадоа оружје в раце. „Одете за светата кауза, Татковината нема да ве заборави“ – им велеа. Сега бегаат со погледот од нив, се трудат да ја заборават војната. Сите! Особено тие што нè испраќаа таму. Дури и самите ние сè поретко зборуваме за војната кога ќе се сретнеме. Никој не ја сака таа војна. Макар што, до ден­денес плачам кога ја свират авганистанската химна. Ја засакав целата авганистанска музика. Како наркотик е.

Неодамна сретнав еден војник во автобус. Го лечевме. Остана без десната рака.

Добро го запаметив, и тој беше ленинградец.

– Серјожа, можам ли да ти помогнам некако?

А тој гневно:

– Гони ми се!

Знам дека ќе ме најде и ќе побара да му простам. А кој ќе му се извини нему? На сите што беа таму. На скршените и извитканите. Не зборувам само за осакатените. Колку треба да не си го сакаш народот за да го испратиш на такво нешто? Сега не само што не ја сакам војната, туку ги мразам и детските тепачки. И немојте да ми кажувате дека завршила. Лете, кога ќе замириса на жежок прав, кога ќе блесне вирче застојана вода, кога ќе сетам остар мирис на суво цвеќе... Како некој да ме удрил во слепоочницата...

Цел живот ќе нè следи тоа.

•• Медицинска сестра ••

Извор за текстот: Цинковите момчиња, Светлана Алексиевич [Цинковые мальчики, Светлана Алексиевич], 2018, Скопје: Бегемот.

Оддавајќи ѝ признание на личната храброст на војниците и на офицерите, испратени од Брежњевото раководство на КПСС да се борат во туѓа земја, која претходно му била пријателска на Советскиот Сојуз, искрено споделувајќи ја болката на мајките чии синови загинале по авганистанските планини, писателката, во „Цинковите момчиња“ воедно бескомпромисно ги разобличува сите обиди да се хероизира и романтизира срамната Авганистанска војна, ги развенчува лажната патетика и бомбастичниот патос.

Превод од руски јазик: Андреј Јованчевски
Цртежи: Max Beckmann (1884–1950)