Автопоетиката и компаративната книжевност

19.03.2022 12:18
Автопоетиката и компаративната книжевност

 

За да се оствари суштинската одлика на компаративното проучување на книжевноста – споредувањето (на две или повеќе дела, автори, книжевни појави, правци, феномени, епохи...), нужен предуслов е поврзувањето. На почетокот од воочувањето на компонентите кои можат да го одредат делото „Viola arsenica: белешки за поезијата“ на Влада Урошевиќ (составено од извадоци од есеи, разговори, автобиографски записи, јавни обраќања, енциклопедиски одредници, кои авторот ги има создавано во текот на изминативе шест децении) како едновремено автопоетичко и компаративно, ќе се обидам да ја најдам врската меѓу две мисли, меѓу кои стојат три века. Едната е на Готфрид Вилхелм Лајбниц, изразена во неговата „Монадологија“ напишана во 1714 година, другата мисла е на Влада Урошевиќ, искажана во текстот за првпат публикуван во 2010 како додаток кон неговата книга „Седмата страна на коцката“, и преобјавен, како поглавје со наслов „Ars Poetica“, во „Viola arsenica”.

Мислата на Лајбниц гласи: „Секоја едноставна супстанција гради врски кои ги изразуваат сите други врски, и оттаму секоја поединечна супстанција е вечно живо огледало на вселената.“ (Лајбниц1898: 248).

Мислата на Влада Урошевиќ гласи: „Поезијата е откривање на скриените врски помеѓу нештата кои, низ така откриените врски, ја покажуваат својата суштина, но и суштината на светот.“ (Урошевиќ 2021: 49).

Блискоста на двете мисли е веднаш воочлива, и кога Урошевиќ и Лајбниц би биле современици, и евентуално би се договориле од двете мисли да создадат една, таа би можела да гласи вака: „Секое нешто на светот гради врски кои ги изразуваат сите други, а поезијата е откривач на скриените врски меѓу нештата кои, низ така откриените врски, ја покажуваат својата суштина, но и суштината на светот, која се огледува во секое поединечно нешто.“

Текстовите од кои е сочинета книгата “Viola arsenica” се блиски до поезијата, затоа што и на компаративната книжевност ѝ е присушто откривањето на врските, но за разлика од поезијата, не помеѓу нештата, туку помеѓу автори, дела, поетики, книжевни правци и феномени. Станува збор за автопоетичко дело со силни компаративистички елементи: во него, Урошевиќ говори за своето формирање како поет, но воедно и за поетските одлики на оние кои влијаеле на него (во најраните почетоци – неосимболизмот на Дучиќ, па потоа поезијата на Раде Драинац, за вистинскиот пресврт да настане со откривањето на надреализмот и руската поезија од првата половина на дваесеттиот век), тој говори за својата поетика и своите поетски начела, но и за допирот на таа поетика и тие поетски начела со оние на Нервал, Бодлер, Рембо, Аполинер, Бретон..., ни ги открива своите поетски самопромислувања, своите афинитети, и истражувањата на својот поетски свет низ блискоста со книжевни правци, практики, игри, феномени и појави, како автоматските текстови, прекрасните трупови, колажите, како симболизмот, дадаизмот, надреализмот, летризмот...

Во еден од разговорите во оваа драгоцена книга, долгогодишната асистентка на Урошевиќ, денес професорка на катедрата за општа и компаративна книжевност, Лидија Капушевска Дракулевска, го прашува поетот: „Од што настанува поезијата? Можете ли како поет да ни објасните како се раѓа песната?“ Урошевиќ се повикува на една дефиниција на Рилке за поезијата, која гласи: „Стиховите не се, како што луѓето мислат, чувства (тие рано се јавуваат) – стиховите се искуство.“ Надоврзувајќи се на мислата на Рилке, Урошевиќ одново говори за врските: „Да, она од што настануваат стиховите долго се напластува во нас, поминува низ селекции, трансформации, се испреплетува, се проникнува, ферментира, се згуснува и – во еден миг – поетот ќе разбере дека помеѓу сите тие работи кои ги почувствувал, дознал, преживеал и запаметил постојат некакви длабоки врски. Кога ќе насети дека тие врски се соединуваат во една целина, дека сето тоа оди кон некакво значење, тој седнува и ја пишува песната. Поезијата е секавично сознание дека вселената може да се сфати и преку едно зрнце песок.“ (Урошевиќ 2021: 55). Со оваа констатација Урошевиќ уште еднаш ја изразува сродноста на своето разбирање на поезијата со мислата на Лајбниц за тоа дека и во наједноставната супстанција се огледува сета вселена.

Да се откриваат врските помеѓу нештата, тој порив го има водено Урошевиќ и самиот наслов на својата книга да го открие во една чудесна врска помеѓу убавината и отровот, изразена во еден цвет: viola arsenica, или арсеничка темјанушка. Имено, како што ни кажува авторот, таа „расте само околу рудникот Алшар. Само во Македонија, тука, речиси на дофат од раката. Еден преубав жолт цвет, малку поголем од обичните ливадски темјанушки. Она што е карактеристично за овој вид: се јавува само на почва што е богата со арсен.“ Оттука Урошевиќ ќе не поведе кон естетски косеквенци за блискоста на убавото и отровното, а на крајот пренесува извадок од „Магична уметност“ на Андре Бретон, во кој се вели: „Има во музејот Серниши една кинеска статуетка, што претставува некој демон, и која е излеана од смеса врз база на арсеник: не може да биде допрена без да се почувствува неиздржливо печење.“ (Урошевиќ 2021: 35).

Вакви поврзувања има во секое поглавје од „Viola arsenica“, а овде ќе наведам само неколку. Во поглавјето „Грешки и читања“, преку погрешните исчитувања кои биле направени од редакторите на ракописи, и преку печатните грешки, Урошевиќ ќе поврзе еден афоризам на Бодлер, една песна на Рацин, една од Драинац, и една своја песна; во поглавјето „Прашања“, тематизирајќи го надминувањето на покорноста пред врховната сила преку запрашаност во светите списи, ќе ги поврзе старозаветната „Книга Јов“, староегипетската „Песна за битката кај Кадеш“, една химна на Инките запишана за време на шпанските освојувања, песната „Прашања упатени кон небото“ на кинескиот поет К’ју Јуан, и индиските риг-веди; а во поглавјето „За загатките“, токму преку темата за одгатнување на скриените врски, ќе ги приближи циклусот „Химери“ на Жерар де Нервал со деветте Музи, трите Харити и Артемида, „Тигарот“ на Вилијам Блејк, во кој се сопоставуваат тигарот и јагнето, контрастираните креации на иста, Божја рака, и песната „Прозорци“ на Аполинер, за Париз, Ванкувер, Иер, Ментнон, Њујорк и Антили.

А огледалото на својата арс поетика Урошевиќ го открива во светиот спис на таоизмот: во текстот насловен „Ars Poetica“, тој си го поставува прашањето: „Што да се рече низ песната?“ и одговара: „Се чувам, колку што е можно, од кажување „мудрости“ во поезијата – од сентенции, дефиниции, премногу експлицитно искажани пораки. Си го повторувам мошне често, на себеси, оној славен вовед во Тао-те-кинг: „Тоа што може да се искаже не е вечниот Тао“.“ (Урошевиќ 2021: 47).

За нужноста на отвореноста на поетот кон севкупната поетска традиција, поточно кон она од таа традиција што му е блиско по сензибилитет, Урошевиќ говори во едно искажување од 1967, под наслов „Помеѓу националната и светската традиција“, каде вели: „Макар што поетот се остварува во рамките на својот јазик, опсегот на неговиот сензибилитет опфаќа еден круг што несомнено е многу поширок од јазичниот. (...) Постојат во различни јазични домени поети слични по сензибилитет: нивните сродности од мисловна и емотивна природа се допираат, минувајќи ги границите на јазикот. Јазикот има свои граници, сензибилитетот не: не гледам зошто македонски поет не би ги чувствувал како сродни поезиите на Мишо, Елиот или Рилке, само затоа што во традицијата на неговата поезија не постоеле поети со таков сензибилитет. (...) Во поглед на одбирање на сродноста поетот ја има на располагање целата поезија на светот. Неопходна потреба на поезијата е нејзината слобода на изборот: секое определување граници за неа значи одземање на способноста да биде непредвидлива, на тоа својство толку суштинско за неа.“ (Урошевиќ 2021: 213).

Токму користејќи една компаративистичка визура, Урошевиќ ја констатира точната причина за, како што вели, „значајните резултати“ кои кон средината на шеесеттите од минатиот век, во поезијата особено на третата генерација македонски поети, ги донело „внесувањето на национална тематика и симболика во поезијата“. Тој го отфрла тврдењето на извесни критичари кои тоа достигнување го прикажувале „исклучиво како плод на потпирањето на овие поети врз националната традиција“, и укажува дека и пред тоа, уште во повоените години, имало такви обиди во македонската поезија, но без такви достигнувања. Урошевиќ ја воочува плодотворноста на отвореноста на поетите од третата генерација кон светската поезија, па доаѓањето во контакт со она што е создадено некаде дозволува воспоставување на посуштинска врска со она што било создадено овде некогаш: „Она што во овој процес навистина одигра решавачка улога беше плодоносното запознавање со шпанската поезија, особено со делото на Гарсија Лорка, и дури низ средбата со неа македонските поети ги почувствуваа сите можности што може да ги даде синтезата на националниот фолклор и на модерната поезија.“ (Урошевиќ 2021: 212).

На секои десетина години американската асоцијација за компаративна книжевност издава зборник во кој еминентни северноамерикански компаративисти ги изнесуваат своите согледби за правците во кои се движи овој вид на проучување во деценијата која изминала, но и даваат насоки кон каде треба да се движи компаративистиката во иднината. Во зборникот од 2006 година, насловен „Компаративната книжевност во ерата на глобализацијата“, Џонатан Калер се осврнува на зборникот објавен десетина години пред тоа, насловен „Компаративната книжевност во ерата на мултикултурализмот“, и воочува дека тогаш (значи, на средината од деведесеттите од минатиот век) било заклучено дека „компаративната книжевност (треба) да ја отфрли својата европоцентричност и треба да стане глобална, наредба (во оригиналот: injunction) која се чини комплетно оправдана, и како одраз на современите културолошки реалности, и како одговор на растечката увереност дека западните култури во минатото всушност биле детерминирини делумно од нивните односи со не-западните други (во оригиналот: non-Western others)” (Culer 1995: 117).

Кога ќе ги прочитаме текстовите на Урошевиќ во „Viola arsenica“, некои пишувани многу пред овие „значајни“ одлуки (или, како што тие рекле – наредби) на американската компаративистичка асоцијација, текстови од кои дел тој ги создал уште на почетокот од својот творечки пат, во кои европската литература и култура се испреплетуваат со неговите согледби за книжевностите и културите на далечните краишта, за Јапонија, Кина и Океанија, за Инките и старите Египќани и Догоните, за таоизмот, зен будизмот, и за ведите, сфаќаме дека на еден поет од светски формат, каков што Урошевиќ несоменно е, на еден компаративист во вистинска смисла на зборот, никој не требало да му нареди да го отфрли европоцентризмот, затоа што центарот за него не е точка од која тргнува доминацијата кон периферни култури, за него центарот е точка во која се испреплетуваат културите, никој не требало да му посочи да води сметка за културите и литературите на “non-Western others”, тој отсекогаш водел дијалог со сите книжевности и култури кои ги доживувал и ги доживува како сродни, и го остварил тоа проникнување во својата поезија, во автопоетичките записи, во компаративните толкувања на различните, а сепак суштински блиски, книжевности и култури. 

 

Колажи: Kurt Schwitters


Литература:
Culler, Jonathan. 1995. “Comparative literature, at last!”. In: Bernheimer, Charles (editor). Comparative Literature In the Age Of Multiculturalism, pp. 117-122. Baltimore and London: The Johns Hopkins University.
Leibniz. 1898. The Monadology and Other Philosophical Writings. (Translated with introduction and notes by Robert Latta). London, Edinburgh and New York: Clarendon Press.
Урошевиќ, Влада. 2021. Viola arsenica: белешки за поезијата. Скопје: Готен.