Уметниците, диктаторите и војните

29.03.2022 14:25

Кога 1933-тата во Германија Хитлер и националсоцијалистите дојдоа на власт, веднаш или некоја година подоцна земјата ја напуштија не само германските државјани со еврејско потекло, туку и многу уметници. На пример, писателот Томас Ман во 1933-тата замина во Швајцарија, а 1938-тата во Америка, каде 1944-та се стекна со американско државјанство. По војната, 1952-та, тој се врати во Европа, но, не и во Германија, туку до смртта 1955-та живееше во Швајцарија. Томас Ман не потекнуваше само од високата граѓанска класа, од фамилијата на конзули и трговци од Либек, туку и од една од најславните писателски фамилии во Германија. Писател беше не само брат му Хајнрих Ман, туку и неколку од неговите деца. Писателки беа ќерките Ерика и Моника, а на прозата и историјата се беа посветиле и неговите синови Клаус и Голо Ман, пишува Кица Колбе во колумна за Дојче веле.

На 10 мај 1933-тата, кога во Хитлерова Германија се палеа книгите, новата власт го исклучи Томас Ман од минхенскиот „Литературен совет“. Тој претходно ја беше поддржал Вајмарската република, што го паметеа националсоцијалистите. За Томас Ман по 1933-та Германија не беше повеќе родната земја што ја познаваше. Затоа што злото, на чија стравотна привлечна моќ во видот на ариевската расна теорија му беше подлегнало речиси целото германско општество, за него го загрози најскапоценото во германската култура – слободата на духот. Прочуена е неговата изјава кога пристигнал во Америка: „Каде што сум јас, таму е Германија. Мојата германска култура ја носам во себе.“

Во екот на војната, во која германската армија ја претвораше Европа во прав и пепел, Томас Ман го пишуваше од 1943-та до 1947-ма во американскиот егзил својот најзначаен роман, „Доктор Фаустус“. Подоцна напиша дека овој роман бил неговата „животна исповед“. Во романот тој се обидува да си го објасни парадоксот на пропаѓањето во варварство на една висока култура како германската. Истиот парадокс го измачуваше и композиторот и филозоф Теодор Адорно, кој беше советникот на Ман за модерната атонална музика, додека ја пишуваше приказната на композиторот Адријан Леверкин. Ман вели дека многу нешта и во ликот на раскажувачот Цајтблом и во ликот на Леверкин му биле својствени и нему. Композиторот Леверкин во „Доктор Фаустус“ склучува пакт со ѓаволот, што е параболата со која Ман се обидува да си го објасни варварството на своите некогашни германски сограѓани.

Меѓутоа, речиси десет години пред него параболата за пактот со ѓаволот на Германците во Третиот Рајх уште подрастично ја примени неговиот син Клаус Ман во својот роман „Мефисто“. Романот, кој има поднаслов „роман на една кариера“, беше објавен 1936-та во издавачката куќа „Кверидо“, во Амстердам, која издаваше книги од германски писатели во егзил на германски јазик. Клаус Ман ја раскажува приказната на оние германски уметници, кои во Хитлеровата диктатура не ја напуштија Германија. Хендрик Хефген, главниот лик во романот, всушност, е изграден според прочуениот германски артист Густав Гриндгенс (Gustaf Gründgens). Иако имал првично намера да напише еден утописки роман, Клаус Ман, сепак, се одлучил да ја опише театарската кариера во Третиот Рајх на еден амбициозен опортунист. Тој добро го познаваше Гриндгенс, кој беше урнекот за главниот лик во романот „Мефисто“. Кусо време тој беше оженет со неговата сестра Ерика Ман. Таа се разведе од него 1929-та. Густаф Гриндгенс е познат по тоа што бил љубимец на Херман Геринг, кој му помогнал брзо да направи успешна кариера како артист и режисер. Во романот на Клаус Ман, артистот Хендрик Хефген маестрално го игра ликот на Мефисто во „Фауст“ на Гете, небаре е напишан токму за него. Што е уште поинтересно, од Хефген како Мефисто се восхитени и националсоцијалистите како Геринг, кои толку се сраснати со злото, што не се свесни дека си ја продале душата на ѓаволот. Артистот Хефген сознава, глумејќи го Мефисто, дека и тој потпишал пакт со ѓаволот. Цената за неговата блескава кариера била неговата душа – неговото морално достоинство и неговата слобода.

Ние често веруваме дека прашањата за доброто и злото се одамна надминати во модерниот свет. Меѓутоа, тие станаа толку актуелни откако започна војната во Украина. На пример, во македонските музички кругови прекинот на ангажманот на рускиот диригент Валери Гергиев со минхенската филхармонија погрешно се толкуваше како стигматизација на руската култура воопшто. Притоа тие како да забораваа дека Гергиев беше ставен пред одлуката да се дистанцира јасно од режимот на Владимир Путин или да добие отказ. Очигледно Гергиев бил поставен пред дилемата од која кај Клаус Ман се раѓа идејата за кариеристот Хендрик Хефген, кој заради престиж и привилегии „ги затвора очите“ за злоделата во Третиот Рајх. Во таа смисла, во оваа дебата е клучно прашањето како тие што говорат за „неправдата“ кон Гергиев го доживуваат Владимир Путин. Како диктатор или како „спасител на Русија“ од декадентниот Запад? Да биде иронијата уште поголема, не само Гергиев, туку и многу од оние кои во отказот гледаа „стигма и неправда“ кон Гергиев, не живеат и не работат во Путинова Русија, туку на Западот.

Притоа Валери Гергиев не доби отказ затоа што е руски уметник, туку затоа што не беше подготвен да се дистанцира од Путиновата одлука да ја нападне Украина. Патем, тој уште многу пред војната во Украина ги разочара љубителите на музиката кога во урнатините на стариот сириски град Палмира одржа концерт со оркестарот на рускиот театар „Марински“, чиј директор е самиот, во исто време додека беше и диригент на минхенската филхармонија. Во мај 2016-тата Гергиев дигирираше концерт со дела на Бах и Прокофјев во Палмира, во слава на руската армија и на Асадовата власт. Путин се „појави“ на концертот со видео-обраќање. Секако, никој не му забранува на Гергиев да биде близок, а дури и да му се восхитува на Путин. Гергиев е во славно друштво во своето пријателство со Путин. Имено, и познатиот руски режисер Никита Михалков вели дека „многу го сака“ пријателот Путин. Меѓутоа, за сите, за кои Путин е автократ и диктатор, настапот на Гергиев е воена пропаганда. Како што и најновите филмови на Михалков се националистичка „сапуница“. Само цинични умови може да веруваат дека Гергиев одржал концерт во урнатините на Палмира во слава на Бах и на Прокофјев.

Тоа што го започна со поддршката на руската авијација и армија на Асадовата власт уште пред неколку години, Путиновата власт го продолжи со војната среде Европа, во која, како во Палмира и во Алепо, руската армија ги уништува древните споменици на културата, православните и католичките цркви во Украина. Меѓутоа, пактот со ѓаволот на уметниците не трае долго. Злото самото ги поставува тие уметници на испит: или да се одлучат за доброто или да пропаднат уште подлабоко во бездната на злото. Пред таа бездна на злото емигрираа во Америка композиторите како Арнолд Шенберг, писателите како Томас Ман, филозофите како Теодор Адорно и Хана Аренд. Уметниците како Гергиев уживаат во лагодниот живот на Западот, но и во богатсвото и привилегиите што им ги овозможува режимот на Путин во Русија. Меѓутоа, уметниците не можат да стапат во сојуз со дикаторите без да се изневерат себеси. Колку што е погрешно да се откажуваат предавањата за Достоевски како што се случи во Италија, толку е наивно да се верува дека музичарите како Валери Гергиев може да им служат на диктаторите како Владимир Путин, а притоа да го сочуваат своето творечко и човечко достоинство.

Уметноста секогаш го поставува уметникот пред изборот помеѓу доброто и злото. Не само преку ликовите во романите, туку и во реалноста. Уметникот се негира себеси кога станува слеп за ова сознание. „Вистината е конкретна“, веруваше Брехт. Злото не може да не се препознае. Неговата пропагандистичка лага ја разобличува токму човечкото страдање. Жртвите на војните, урнатините и пустошот што го оставаат зад себе. Украинскиот челист Олександар Осипов пред некој ден го свиреше Бах пред кулисата од урнатини во Харкив. Во тој миг тој навистина му служеше на Бах и на славата на уметноста. Затоа што Бах во тој миг беше Кадиш, беше таговна песна за сите загинати од бомбите во Украина. За сите разурнати домови, за сите уништени соништа и надежи на луѓето за кои Харкив пред еден месец уште беше дом, заштитеност и радост на животот. Дали Валери Гергиев повторно би одржал концерт, на покана од Путин, во слава на руската армија, среде урнатините во Харкив?