Деколонизација

14.04.2022 09:52

Општество / Активизам / Култура / Теорија

Евгенија Воробјова, родена 1973 година во Москва, е позната руска поетеса, книжевна критичарка и предавачка на Катедрата за модерна руска книжевност при Рускиот државен хуманитарен универзитет / РГГУ во Москва. Текстов е напишан набрзо по почетокот на војната во Украина и не е објавен на руски јазик. Во него се зборува за загубата на гласот, јазикот и субјективноста на руските интелектуалци-писатели а поимот денационализација на руската олигархија се заменува со императивот за деколонизација на Русија.

Овој текст го пишувам во ситуација во која се разнишани темелите на секое размислување, а самото размислување како да е етички проблем. Сепак, околностите бараат акција. Дали писмото е таква постапка? Или – како и да ги градите своите говор и аргументација – сето ова бесмислено треперење на воздух што не може да ги надомести последиците од уништувањето и да ги зацели скршените животи? Зашто и за што да се размислува и каде ќе нѐ одведе размислувањето?

Пред војната живеевме во одредена реалност или, со други зборови, во „жив свет“ доста цврсто залемен, сошиен со невидливи шевови; тој нам ни изгледаше природен – „доделен“. Светот во кој настана и се бараше нашето писмо беше, во целина, сосем прифатлив: и покрај рецидивите на беззаконието и мракот, целните, иако систематски, прогони на неистомислениците, цензурите по случаен избор и другите „недоследности“, се чинеше дека тој свет е во во согласност со формите на живот на цивилизираниот свет, се чинеше дека во него не постои консензус околу отвореноста/затвореноста, туку, напротив, тој свет содржеше стабилен double bind, што создаваше опасна илузија на нормалност. Делумно зашто, и покрај медиумскиот контекст кој се користи сè повеќе, се надевавме дека ќе ги компензираме намалените институционални медиумски ресурси и дека ќе создадеме онлајн замена за нив, зa да ги претвориме своите мрежни сметки во нешто што наликува на независни професионални медиуми.

Затоа нашиот свет беше свет заснован наспецифични ефекти на публицитет: секое дејство добива статус дури откако ќе биде „објавено“. Во јавниот збор или јавната постапка, предадени на пазарот на внимание, се вмеша нешто користољубиво. Таквата ситуација ја присвои комуникацијата. Во неа неизбежно продираше нешто „салонско“, некаков поглед наназад, без оглед за што се разговараше. Притоа, не зборувам за никакво „лицемерие“ со оглед дека бевме искрени и нашите зборови, дела и мисли не се разминуваа. Но, прагматиката на исказот го обои нашиот јавен збор на специфичен начин.

Кога започна војната, светот се промени.

Оваа изјава звучи дегенерирано и излитено и треба да се разјасни. Оваа нова ситуација сите нѐ измести. Буквално нѐ детериторијализираше. На незамислив, шокантен начин се најдовме во реалност поинаква од онаа на која бевме навикнале. Комуникацијата по старата варијанта беше дискредитирана. Галина Римба тоа многу прецизно го одрази во изјавата напишана на нејзиниот Фејсбук профил на самиот почеток на војната:

„Денес за прв пат по неколку дена го вклучив компјутерот и сакам да ви кажам дека вашите ‘жешки’ песни за војната, кои толку брзате да ги објавите на своите Фејсбук профили, изгледаат – па онака, не баш... Непријатни се за читање. Не сакам да ги читам... Барем не сѐ уште не.

А нивното објавување денес не може да се чита поинаку освен како нарцисоидна желба за брзо присвојување и естетизирање на туѓото катастрофално искуство (иако едновремено признавам дека во нив е присутен момент на искрена емпатија, бол, гнев, одговорност, дека во нив постои емпатија на гестот и текстот). Сепак, уверена сум дека и во најтрагичната, највознемирувачката и најтешката ситуација, секоја објава и итна јавна изјава може да бидат поле на авторефлексија: што вам сега ви значи таков гест и текст? Што сакате со нив произведете? И што може со нив во овој момент да се произведе надвор од вашите инстинктивни нагони, желби и волја?“

Многумина не го разбраа и не го прифатија нејзиниот приговор, но, секако, таа беше во право. Во суштина, не се работеше за приговор, туку за изјава дека нарцисоидните комуникациски методи кои доминантно ја одредуваа нашата пишана реалност се покажаа несоодветни и дискредитирани пред ова ново искуство. Замолени сме да ја промениме точката на дислокација на говорот. Да говориме од точка која би ги исклучила регистрите на нашата претходна комуникација, но од која сè уште би се слушале нашите гласови, сега етички посоодветни.

Тоа би требало да биде таква точка на говорот во која секој од нас би се сретнал со себеси како со оној кој – во овие нови околности – има право да говори.

Војната нè исфрли од нарцисоидната доверба во нашето право да зборуваме пред екстремната неизвесност, пред тивката осаменост во себе, бидејќи веќе, заправо, не знаеме кои сме.

Порано имавме свои „улоги“. Мислевме дека знаеме што ќе тврдиме и против што ќе се бориме во „нашиот“ свет. Оние на кои Римба им ја упати својата порака (нема смисла тоа да се нарече прекор) не се претставници на „патријархалниот“, почвениот и за неа (за мене, за нас) туѓ свет на старата книжевност која бара канонизација од страна на постојните институции и која е затоа (често, за жал, ненамерно) ориентирана кон моќта – зашто дури и кога не се согласува со неа, таа е свртена кон неа. Тој апел беше упатен до книжевните истомисленици, оние кои би можеле да се наречат претставници на „новата книжевност“, чија работа беше насочена кон деконструкција и деколонизација на наследените (пост) модерни книжевни парадигми. Негов важен дел беше етичката ревизија која по својот постанок е со модернистичка, тотално естетска ориентација која во уметникот гледаше трансцендентално и логоцентрично битие, овластено да не се придржува до етичките императиви и рамки: ѝ ја одзедовме автономноста, а со самото тоа и неутралноста на книжевноста. „Книжевноста“ – елитистичка практика на моќта која бара „дозвола“ беше преиспитувана како „исказ“ и „сведоштво“– на подредените, угнетените, малцинствата, оние на кои им е одземено правото на глас. Пред почетокот на војната се водеше дебата за автофикцијата – се покажа дека во тој поглед е постигнат одреден напредок. Непотребно е да се каже дека водечки збор во овие поместувања имаа критичката теорија и феминистичката оптика…

Внатре во самата ситуација немаше парадокс. Дојде до промена на парадигмата, на елитите, на генерациите. Постоеше вообичаената книжевна борба за редефинирање на книжевноста и на симболичниот капитал поврзан со неа – помеѓу младите и старите, малцинските и мнозинските стратегии и така натаму. Односно, ситуацијата ја повторуваше, генерално земено, претходно опишаната структура на комуникација: бунтовните стратегии и онака всушност беа „стратегии“, антисистемот се оттурнуваше од системот. Структурите на моќ како такви (политичките власти) во оваа борба беа вклучени секако само не директно, преку концептот „личното како политичко“ што, се разбира, не ја исклучуваше директната акција како што е „тивкиот пикет“ на Дарија Серенко или учеството на младите писатели во политички акции. Но, се покажа дека главниот предмет на политизација е самата книжевност: буквално текстуалните стратегии. Со политика во буквална – и стара – смисла повеќе се занимаваше постарата генерација (што не ги спречи да бидат дел од културните елити, каде се водеше некаква игра на двократно владеење, која исто така беше нормална и општо разбирлива).

Сето тоа заврши на 24 февруари 2022 година, бидејќи настаните ја открија обратната страна од целава ситуација, што покажа дека згрешивме кога верувавме дека имаме основа за пренесување на деколонијалните вредности во просторот на рускиот јазик. Политиката, од маргините на нашите дебати и несогласувања, се пресели во средиштето.

Одеднаш западнавме во реалност со монструозно архаична и силна структура на моќ што произлегува од парадигмите на модерната, и сите, вклучително и голем дел поранешни противници од редовите на либералите, ја изгубивме субјективноста, станавме точка на примена на репресивната моќ на државата и сега мора да се бориме да ја вратиме таа субјективност.

Но, се најдовме и во оваа позиција: како носители на рускиот јазик и соодветното државјанство, сега во сѐ сме поврзани со агресорот, „вовлечени“ и „контаминирани“, вклучени во она што се случува на таков начин што логиката на ситуацијата ни говори да ја прифатиме таа вклученост (следејќи ги сопствените премиси, „политичкото“правејќи го „лично“ и „личното“ – „политичко“).

Допрва ни претстои во целост да разбереме што значи ова за нас. Меѓутоа, веќе е јасно дека „деколонизацијата“, која ја поставивме како задача во однос на „другите“ што ги гледавме како наша спротивност (естаблишментот, канонот итн.), сега се претвораат не во задача туку во почетна точка, нова собирна точка на обединување на нашата сопствена културна субјективност. Мора да бидеме надвор во однос на сè „наше“ и сопствено (книжевноста, културата воопшто). Всушност, бевме премногу фокусирани на своето, на себеси, на спецификите на нашите трауми и историја. Дури и приказната за „провинцијалноста“ на нашата книжевност мирисаше на колонијализам и имаше карактер на огорченост. Сега задачата е да го видиме новиот поредок на нештата и да се позиционираме во него. Не постои ништо „главно“, ништо „единствено“. Нема „центар“. Нема ни најмала основа за каква било стратегија на огорченост (дури ни на онаква опфатена со фразата „немаме ништо, но барем имаме сјајна книжевност“). За нешто да изградиме, за да пронајдеме точка на говор, мораме да ја спознаеме својата типичност и обичност и да научиме како да зборуваме за тоа.

Мораме радикално да се деколонизираме.

Односно, не да сонуваме да станеме значајни-како-другиот (стигнувајќи, престигнувајќи, да заземеме поинакво место во хиерархијата на современата култура), туку едноставно да станеме еден од можните други. Тоа значи поинаква структура на јазикот, поинакво чувство за просторот и за себеси во просторот. Тоа значи и поинаква конфигурација на паметењето и на минатото. Каква? Какви би требало да бидеме на крајот? Сега, во разни прилики, се присетувам на Теодор Адорно, како неговата критика на „жаргонот на автентичноста“ да би можела да биде одговор на нашата ситуација и на нашите прашања. Меѓутоа, идеологијата на која сме ѝ спротиставени, за разлика од онаа за која пишуваше Адорно, не е заснована на ништо, всушност, нема метафизичка основа, не се заморува со такви ситници како оправдувања, извинувања и објаснувања, туку на толпата ѝ нуди импулси кои ѝ се неопходни користејќи софистицирани технологии на влијание ги доведува до целосно слепило пред фактите.

Јазикот на таа идеологија е чист симулакрум. Во него не постои ништо со што би можело да се бориме на филозофски план.

Но, логиката на деколонизацијата зборува и за нешто друго. Тој хистеричен плач и компулсивно повторување на научените формули што ги забележуваме кај оние со кои денес е „невозможно да се разговара“ во суштина е немост, безјазичност. Тие луѓе допрва ќе треба да го најдат својот глас кога телевизијата на која ѝ дадоа на статус на божество ќе се стиши. Да откријат како го изгубиле гласот, како се изгубиле себеси, да се препознаат себе како дел од историјата на таа загуба – ова се само некои од најважните цели на руската култура во нејзината иднина. Но, прво треба да се вратиме од 19 во 21 век и – по сосема други основи – да си ги вратиме гласот и субјективноста.