Лисица

17.08.2022 11:27

„Лисицата е отелотворување на лукавоста и на измамата. Ако духот на лисицата се всели во човек, родот на тој човек е проколнат. Лисицата е тотем на писателот.“

Борис Пилњак

Симболичкото значенско поле на лисицата во речиси сите митолошко-фолклорни традиции подразбира лукавост, вештина, ласкавост, измама, лага, лицемерство, предавство, себичност, подлост, самољубие, лакомост, заводливост, сексуалност, одмаздољубивост, осаменост. Лисицата во митолошко-фолклорните текстови најчесто се поврзува со некоја „сомнителна“ работа, таа знае да западне во неволи, па се смета и за губитничка, и поради своите особини никогаш не е во допир со повисоките митолошки суштества. Таа во симболичкото читање е сместена во понискиот митолошки вид. Во јапонската митологија лисицата е гласничка на Инара, јапонската божица на родот и на оризот; како гласничка таа е поврзана со луѓето, со земната сфера, додека со „повисоката“, небесна или спиритуална, има малку контакти.

Кај Индијанците, Ескимите, сибирските народи и во Кина е широко распространета легендата за некој сиромашен човек, кому секое утро му доаѓа лисица, го соблекува своето крзно и се претвора во жена. Кога сиромашниот го открива тоа, го краде и го крие нејзиното крзно и таа станува негова жена. А кога жената по некое време го пронаоѓа своето крзно, се враќа во обликот на лисица и засекогаш го напушта сиромашниот.

Лисицата во западната и во источната фолклорно-митолошка имагинација најчесто е трикстер, измамничка, но се појавува и како демон, вештерка и „изгонета невеста“, или, како во кинеската митологија, претставува умрена човечка душа во животински облик. Во западната фолклорно-митолошка имагинација лисицата најчесто е претставена во машки род (Рајнек, Рејнард, Ренарт, Рајнерт), а во источната во женски. Во кинеската (huli jing), во јапонската (kitsune) и во корејската (kumiho) митологија лисицата е мајстор на трансформацијата, симбол на смртоносниот женски ерос, демон, мајстор за создавање илузии. Kitsune во јапонската митологија има повеќе рангови; може да биде обична дива лисица (nogitsune) или да стане myobu, небесна лисица, но за тоа треба да чека илјада години. За тоа кој е нејзиниот ранг во хиерархијата зборуваат нејзините опашки: најмоќна е онаа што има девет.

Сè на сè, се чини дека Пилњак имал право; лисицата на многу начини може да се квалификува како тотем на сомнителниот книжевнички вид.

***

Што би рекол Пилњак само кога би можел да ѕирне во производите на јапонските мултимилионски манги – и на аниме-индустријата? Јас само кратко ѕирнав и открив дека лисиците (мали модри лисици, во некој аниме-филм!), со очи големи и тркалезни како билјардски топчиња, се популарни ликови во јапонската индустрија на стрипот и на анимираниот филм; како и дека морфовите (баш како во старите јапонски легенди) се оние што лесно скокаат од лисичино во тинејџерско тело, а на тинејџерското тело притоа не му пречи да ги задржи лисичините уши и опашка, баш напротив. Кога денес би се нашол во Јапонија и би ги видел младите луѓе обвиени со вештачки (лисичини?) опашки, кои го движат менувачот сигнализирајќи ѝ на околината во какво емоционално расположение се (спуштена опашка – подигната опашка – мавтање со опашката) – што би рекол Пилњак? Патот од тишината и таинственоста на храмот на чиј олтар се одмораат лисици до лисичин cosplay и вештачки taillies траел нецел век.

Константно нѐ посипува вулканската прав на заборавот, нѐ затрупува полека, паѓа во купови сив снег што не се топи.

(А можеби би требало да се вратиме неколку века наназад, кај сликата Питачите на Питер Бројгел Постариот. Облеката на осакатените човечки фигури на сликата на Бројгел е украсена со лисичини опашки. Неговите колеги Бос и Дирер сликаат луда жена што носи лисичина опашка закачена за појасот. Можно е лисичините опашки да служеле за маркирање на општествените отпадници: скитниците, питачите, сакатите, лудаците.)

***

„Лисицата знае многу работи, а ежот само една“ е грчки афоризам што Ајзаја Берлин го искористил како мото за својот познат есеј Ежот и Лисицата (The Hedgehog and the Fox, 1953), во кој воспоставува опозиција меѓу монистичките и плуралистичките морални вредности. Грубо кажано, авторитарните и тоталитарните идеи почиваат на монизмот, а толеранцијата и либерализмот на плурализмот. Во согласност со тоа, Берлин познатите писатели и мислители ги поделил на ежови и лисици; на оние што пишуваат, дејствуваат и размислуваат користејќи го ракурсот на една идеја (ежови) и оние што обединуваат повеќе разнородни искуства и идеи (лисици). Данте, Платон, Паскал, Достоевски, Ниче и Пруст се ежови, а Монтењ, Еразмус, Молиер, Гете, Пушкин и Џојс се лисици. Би можело да се воспостави рима меѓу „Приказна за тоа како настануваат приказните“ на Пилњак и есејот на Берлин, но таа би била „невистинска“ и натегната. А што се однесува на Пилњак, тој според типологијата на Берлин би спаѓал во – лисици.

***

јас ја избрав приказната на Пилњак или приказната на Пилњак ме избра мене? Раскажувам приказна за приказната на Пилњак или за себе? И зарем, на крајот, приказната на Пилњак не ме раскажува и мене?! И понатаму: дали откритијата поврзани со приказната на Пилњак ја менуваат нејзината смисла или таа останува иста каква што и била? Колкав е уделот на читателите и на книжевните толкувачи во настанувањето на приказните? Ја уништувам приказната на Пилњак или сум нејзин косоздател? Дали приказната на Пилњак за мене е материјал со иста вредност каква што за Пилњак имале кратката автобиографија на Софија и романот на Тагаки?

***

„Овде би можело да се заврши приказната – приказната за тоа како настануваат приказните“, вели на едно место во својот расказ Пилњак и замислете – продолжува со раскажување! Можеби овде – меѓу неодговорените прашања што гласно тропаат под моите прсти на тастатурата – би можела да заврши и мојата приказна за тоа како настануваат приказните?

Во моите рани пубертетски години (кои денес ми се чинат речиси болно невини) меѓу девојчињата постоеше една форма на детинесто задевање или гатање. Здогледувајќи на облеката на соученичките закачено конче, знаевме со врвовите на прстите да го фатиме, потоа со дланката, како со некаква метличка, ќе го исчистевме местото каде што сме го нашле кончето и значајно ќе речевме: Некој плав мисли на тебе (ако конецот беше бел) или Некој црн мисли на тебе (ако конецот беше црн). Притоа, плав значеше русокосо, а црн црнокосо момче. Знаевме тоа да го кажеме дури и кога немаше конче, преправајќи се дека сме го нашле. Присетувајќи се на тоа невино задевање, се запрашав како тоа подоцна никогаш не сретнав никого, баш никого, на чија облека би здогледала некакво конче. Од каде, тогаш, толку црни и бели кончиња на нашата облека, како сите да ѝ бевме ќерки на крупната кројачка што живееше во нашето соседство и по чија облека секогаш ползеа разнобојни конци? Тоа сосема невино и безопасно празноверие поврзано со конците за нас, девојчињата, имаше магиска привлечност, можеби и затоа што беше поврзано со магловито насетување на сексуалноста. Се прашувам каде се изгуби магијата на црните и белите конци. Каде исчезна? Каде исчезнаа конците?! Верувам дека тие и понатаму постојат, само што се невидливи. Одејќи по светот, ние разнесуваме кончиња; разминувајќи се, допираме непознати тела, се судираме, некого ќе подудриме... Така патуваат конците, од рамо на рамо, од ракав на ракав. Конците се души и здивови, така патуваат душите на живите и на мртвите, ни се вовлекуваат под ноктите, така сите, и не знаејќи го тоа, сме поврзани.

Се присетив на тоа детинесто празноверие додека на „дрвото на желбите“ прикачував хартиена лента со испишана желба. Топлото ветре повремено го нишаше дрвцето на кое висеа omikuji, хартиени ленти закачени на гранките со конци. Августовската вечер во Кјото беше жешка и влажна, асфалтот светкаше со евтин сјај, ноќта ги впиваше шумовите како сув попивач, дрвцето личеше на бел призрак. На секое придвижување на ветрот, хартичињата се допираа, произведувајќи сув, шушкав звук, некои конци притоа се испреплетоа и се замрсија, некои и ќе останат неразмрсени, а кога ќе дувне посилен ветар и ќе заврне, буквите ќе се разлеат по хартијата и желбите ќе се лизнат надолу како солзи. Можеби овде, на ова место (ран август, време на танабата), би можела да заврши приказната за тоа како настануваат приказните? Во Кјото, значи, сум била, и саке сум пиела, а ако не ми верувате, проверете, уште ми е јазикот мокар...

Слики: Barbara Cooney - Chanticleer and the Fox (1958)