Нарилник за вештерки (фрагменти)

24.08.2022 19:19

Разговорот со Дубравка Угрешиќ го водеше Мерима Омерагиќ.

Колку „деформираната оптика“ која ја споменувате во еден од вашите клучни есеи „Прашања за оптиката“ (Напад на минибарот, 2010) го одредува вашето дело?

„Деформираната оптика“ ја стекнав мошне рано и не знаејќи дека се работи за „деформација“. Сè уште не бев тргнала на училиште, се сеќавам дека бев необично ранлива и желна за пријателства, меѓутоа девојчињата од моето соседство ме исклучуваа од своите игри. Можеби од своите мајки дознале дека мајка ми е странец, дека, значи, не е наша. Затоа ме задеваа - Бугарка! Бугарка! - иако не знаеја ни што е Бугарија, ни што би требало да значи тоа Бугарка. Навистина, не знаев ни јас. На ист начин девојчињата ги задеваа и Ромките кои поминуваа на нашата мала улица: Циганка! Циганка! Пораката на моите несудени пријателки сигнализираше дека не сум како нив, дека сум „циганка“, што ја вроди мојата трајна идентификација со „Другите“, „Циганите“, „Црнците“, „странците“, „Бугарите“... Тоа е еден вид неизбришлива тетоважа која ја носам на кожата од најраното детство. Звукот на детскиот терор кој девојчињата го спроведуваа над мене сè уште одѕвонува во моето уво како аларм. И воопшто не е важна содржината туку самиот звук. Звукот ме предупредува на содржината, а содржината, повеќе или помалку, е иста: Бугарка! Циганка! Чифутка! Жениште! Црнец! Курва! Шипац! Комуњарка! Ѓуптин! Србенда! Јанез! Балија! Влав! Геџован! Педериште! Лезба! Жабар! Валканица! Дошла! Дојденец! Заостанат! Сељак! Простак! Каур!

Што се крие зад феноменот на зависност од колективниот идентитет?

Современите писатели, кои според некаков културен бонтон би требало да го градат културниот континуитет, или да го воспоставуваат таму каде што е нарушен, го прават спротивното.

А можеби се виновни и културните гени, мемите, кои ги опоменуваат писателите дека нема хрватски, српски и така натаму култури. Тоа што постои се културни инциденти. Крлежа е културен инцидент. И Андриќ е културен инцидент. А мемите нè потсетуваат дека културата не расте на неплодно тло, дека од култура не се живее, дека денес те има, утре те нема, денес си вклучен, утре веќе си исклучен, денес си во лектира, утре веќе на ѓубриште, денес си споменик, утре - куп камења. Притоа таквата динамика не ја одредува полицијата, туку колегите, нашите „морални вертикали“. И сето тоа според принципот симни се Курто да се качи Мурто. Впрочем, лесно можат да се споредат хрватските книжевни прегледи и книжевно-историските учебници печатени во времето на Југославија и оние потоа. Верувам дека читателите во југословенските хрватски прегледи ќе најдат бројни имиња кои денес ги нема во оптек. Се надевам дека некој ќе вложи труд и ќе ја документира оваа фарсична триесетгодишна историја на исклучување и вклучување автори во корпусот на хрватската книжевност. Сето тоа потсетува на познатата комунистичка практика на ретуширање фотографии. Сега го гледаш, сега не го гледаш! Имаше обиди да се сруши споменикот на Владимир Назор и од корпусот да се избрише Владан Десница. Хрватските културни власти го отфрлија Никола Тесла, сè додека не сфатија дека Тесла, ете, е познат во светот и дека, според тоа, има комерцијална туристичка вредност. Се чини дека денес во Хрватска „случајот Тесла“ дефинитивно е сместен во фразата „американски и хрватски изумител со српско потекло“.

Како да се пишува и креира како жена во културата, која кон неа се однесува непријателски?

За темата дискриминација на женскиот јавен глас пишуваше класичарката Мери Бирд во својата статија The Public Voice of Women (и во книгата Women&Power - A Manifesto), каде наведува примери кои, патем кажано, ги цитирав во својот есеј „Улар за алапачи“ (во книгата есеи Доба на кожата). Мери Бирд ја споменува Лукреција, на која ѝ било дозволено да го обелодени својот силувач, но само ако се обврзе дека веднаш потоа ќе изврши самоубиство. Тука е и легендата за Филомела, чиј јазик го отсекол нејзиниот силувач за да не го поткаже, потоа приказната за Ио, која Јупитер ја претворил во крава, лишувајќи ја од правото на говор и оставајќи ѝ го на располагање мукањето. (Патем, во рускиот модерен сленг тјолка, или женско теле, е име за девојка, адекват на англискиот збор chick!) Слично постапила Хера која од љубомора ја осудила Ехо да повторува туѓи зборови.

Бирд го наведува и деталот за Пенелопа која на својот син Телемах му упатила добронамерна забелешка, а тој остро ѝ одговорил (приближно) вака: „Мајко, врати се во своите одаи и фати се за својата работа, вретеното и фурката. Зашто говорот е работа на мажот, на сите мажи, а особено моја работа, оти владеам во куќава.“

Тука повторно се присетувам на колегите кои срдечно ми сугерираа да си ја фатам „машината за шиење“, реферирајќи на мојот краток роман Штефица Цвек во челуста на животот. Впрочем, нивната порака беше да си ја „затнам устата“, зашто „говорот е работа на мажите“. Еден друг колега го скова терминот „кујнска книжевност“, кој подразбира дека жените можат да создаваат само тривијална книжевност, а кујната, освен тоалетот, е најтривијалното место во домот. Тоа е слично кога јас би ја нарекла машката книжевност борделска, зашто борделот е единственото место каде книжевниците доживуваат полети на универзалната фантазија, од кои е лишена приземната и приземјена кујнска уметност. Образецот е, значи, стар, се работи за култура на системско одземање на правото на говор, чии жртви најчесто се жените. И робовите.

На жените со векови им се одземани правата на артикулација било на своето знаење и вештини, било на критичко мислење. Што ни порачува целокупната култура?

Можеби тоа е вистинскиот одговор на прашањето зошто нема жени во книжевноста и зошто толку долго ги немаше. А женската еманципација вообичаено пристигнува кога веќе е доцна. Кога го убиле Цицерон, а неговата глава била изложена во Форумот, Фулвија, жената на Марко Антониј, која била честа мета на исмејувањето на Цицерон, доаѓа да ја види неговата глава. Легендата вели дека Фулвија од косата извлекла шнола и го прободела јазикот на Цицерон.

Омразата на мажите кон жените отсекогаш била фокусирана на јазикот (Бабата има јазичиште како кравата опашиште!) на устата, на „затворање“ на устата, на одземање на правото на говор, на систематско одбивање дијалог со жените, на незаситната потреба на мажот за доминација. Одземањето право на говор се покажало како поефикасно од одземањето живот. Шехерезада е првата жена која го остварила правото на говор, односно на ризична писателска професија. За своето право се изборила ставајќи ја главата на трупец илјада и еден пат.

Фамозниот „улар за алапачи“ - scold's bridle или witch's bridle, нарилникот за брбливките, кој често на молба на мажот и членовите на семејството на жените им се ставал врз лицето, односно врз јазикот и устата - се користел во 16 и 17 век во Англија, Шкотска, и нивните колонии. Темата комуникација меѓу половите ја обработува знаменитата комедија на Шекспир, Скротената фурија, каде на жената ѝ е дозволено да зборува, но само на начин кој му одговара на мажот: милно, тивко, питомо. Клучниот збор тука не е осакатување туку кротење, што е поблиско до следниот пример, популарниот драмски текст Пигмалион на Џорџ Бернард Шо. Шо тврдиот стереотип на „маж“ го закамуфлирал во „атипичен“ машки лик, во професорот по фонетика Хенри Хигинс. Хигинс ќе ја претвори во дама лондонската цвеќарка која зборува на неподнослив кокни. Како? Така што ќе ја научи да зборува правилен англиски јазик. А кога цвеќарката ќе ги прилагоди своите јазични, естетски и класни стандарди, Хигинс ќе се заљуби во неа. Драмата на Шо е верзија на митот за грчкиот скулптор Пигмалион кој се заљубува во сопствената скулптура, Галатеја.

Каква е вашата (женска) перспектива спрема динамичната состојба на егзилот?

Обидете се да замислите патување на кое тргнувате, а да не знаете всушност кога ќе се вратите и колку ќе останете на патувањето; навистина, не сте премногу сигурни зошто сте тргнале, но не се преиспитувате, веројатно причината била разумна. Најпосле, ако се појават страв и немир, ве теши помислата дека секогаш можете да купите билет и да се вратите дома. Единственото нешто што го носите со себе е речникот на странски зборови. Одеднаш откривате дека речникот е нешто магично, во прв план се појавуваат зборовите по чие значење не сте трагале, како, ете, префиксот транс. Се прашувате зошто, па сето тоа го знаете - trans, across, over, beyond - но сè уште не разбирате. Потоа забележувате дека зборовите веќе го немаат истото значење. И тука започнува збрката, зборовите излетуваат од речникот како полудени пчели... О, да, се менуваат и боите на пејзажот што ве опкружува, одеднаш сè е поинакво.

Иако ова звучи речиси психоделично, таква е егзилантската оптика на почетокот, без оглед дали пред тоа сме патувале или не. Егзилот е еден вид контемплативна замка, каде се топат нашите стари уверувања, се деконструираат стереотипите со кои сме растеле и сраснале. Одеднаш мериме, вагаме, одмеруваме, како било претходно, како е сега, и дали „сега“ е наш слободен или изнуден избор. Полека се менува значењето на поимите со кои сме сраснале - дом, земја, семејство, пријателство, љубов, јазик, морал, образование, историја, идентитет, јас... Поимите се лупат од нас како корички од исушени ранички. А „магичното“ нешто, речникот, сè уште нè збунува. Егзилот е процес сè додека во еден момент не сфатиме дека нема враќање, дека егзилот е избор. Земјата во која сме се родиле не била наш избор, сме можеле да се родиме и на друго место. Процесот на растење завршува со спознанието дека сами носиме одговорност за своите животни избори.