15. „Подобро со 28 години во камп, одошто со 93 на слобода“ (за комунистичката носталгија)

02.06.2009 13:27
7580.jpg

Во 2007 на еден панел за комунистичката носталгија, еден унгарски Евреин ми рече: „Мајка ми денес има 93 години и сè уште зборува за тоа колку била убава нејзината младост. Во 1942 година таа имала 28 години. Кога ја прашав како е можно да е носталгична по времето на Третиот Рајх, а таа била Еврејка, мајка ми, ми одговори: подобро е да си 28-годишна девојка, макар во нацистичка Унгарија, одошто 93-годишна баба во денешна Унгарија“.

Ова е веројатно едно од најточните објаснувања за носталгијата, кога жалам за минатото, јас жалам за младоста. Освен тоа, минатото е секогаш манипулирано со цел да може да кажам: „Јас бев среќен/на“, но сега не сум. Нештата не се помнат во „блокови меморија“, тоа е секогаш помнење како промашување, секогаш помнам нешто друго од тоа што било.

Психоанализата нè учи дека човек никогаш не може да ја посакува состојбата во која се наоѓа. За човек е невозможно да каже: Јас го посакувам ова. [1] Посакувањето е особено невозможно околу идеологиите. Најбазичните искуства со луѓето, нè учат дека не може да сретнете човек кој без остаток, без отпор и без минимална комична дистанца, ќе ви каже: „Целосно го сакам животот во овој систем, боже, колку ми лежи оваа идеологија!“

Носталгијата за минатото секогаш се изедначува со некаква моралност на светот. „Во старите денови зборот се почитуваше“ – ова, на пример, е често место со кое луѓето го адресираат светот и неговата генерална надолна линија во корупцијата. Минатото останува некаков носител на „вистинските“ односи кои се корумпирале во меѓувреме.

Но што правиме кога минатото било засведочена диктатура? Јанош Кадар, контраверзниот унгарски водач на „најсреќната барака од советскиот блок“, убиец на популарниот ревизионист Имре Наѓ (кој по неуспешната револуција од 1956, бара засолниште од советските тенкови во југословенската амбасада во Белград, која меѓутоа го предава на советските трупи и во таен процес тој е осуден на смрт со бесење), во 1989 на последниот говор пред партијата вели „Се сеќавам само на убавите работи“.[2] За него, во минатото имало и добро и лошо, но тој одлучува да се сеќава само на убавото, и ова не важи само за номенклатурата, која е и лично одговорна, туку и за т.н. „неутрални граѓани“. Унгарците, до ден-денес, имаат носталгија по Кадар-ерата како ера на „гулаш комунизам“, умерена „мека диктатура“, како што Македонците имаат носталгија за Титовата ера. Кадар ја преформулираше комунистичката максима на дикаторот Ракоши „Кој не е со нас е наш непријател“ во „Кој не е против нас, тој е со нас“ (оваа фраза, секако, имаше свои носители во секоја комунистичка земја, во Југославија лиценцата на „омекнатата“ верзија на непријателството ја имаше Кардељ). Поентата со носталгијата по тоталитарните минати времиња, е дека какви и да биле – тие биле „мои“.

Средбата со Реалното е секогаш некаква форма на разочарување, кога луѓето се враќаат кон минатото, тие го бараат уживањето што Сега и Овде не го добиваат, бегаат од сегашноста која се јавува како некаква не-реалност.

Францускиот сликар Рене Маргит има една слика „Изневера на сликите“ (1928) на која е нацртано нешто што многу личи на луле, а под него има текст „Ова не е луле“. Оваа слика е најблиска до „вистинската“ слика за Реалното. Реалното е кога таму имате нешто, некаква средба со Вистината, со Сега и Овде, но вам ви се чини дека постојано нешто како да недостасува, во онаа смисла во која коментарот на Маргит „Ова не е луле“ е точен. И средбата со Реалното навистина „НЕ Е ТОА“, она што недостасува е - точно забелешката „ова не е тоа“. Дури тој додаток го прави Реалното подносливо.

Во 2007 во неколку наврати во Унгарија и во Германија се среќавав со Артјом Кошмарски (роден во 1982), уредник на списанието „Комунитас“ од Москва. Неколку години по распаѓањето на Советскиот Сојуз, кога влегува во тинејџерските години, Артјом одлучува да слуша ретро-музика, британски поп од седумдесеттите, ала Генезис, флаути и мелотрони што асоцираат на калливите влезови од англиските предградија, сè што нема никаква врска со неговото време, со пост-советската Русија. Артјом вели: „Мојот проект беше рафиниран и многу приватен, не тежнеев јас кон Европа, туку прифаќајќи ја англиската култура од 1970-тите, јас од себе направив Европеец“. Пред две-три години почнал да чувствува чудна носталгија за „херојските времиња на Советскиот Сојуз“, „за Гулазите да, но и за ентузијамот и вербата во утопијата“ [3] и во таа фаза интензивно симнувал мп3-јки со советски песни од интернет. Кога го запознав лани, Артјом, слушаше ирска и француска 15-вековна трубадурска сонатна музика.

Искуството на Артјом ниту е ново, ниту необично. Масовноста на овие парадоксални искуства (другарка ми ми раскажуваше дека татко и’ во социјализмот сонувал за капитализмот, а сега со голема увереност го брани социјализмот) се познати. Кјеркегор нè потсетува на познатите психолошки парови: мелахнолочниот човек има најмногу смисла за хумор, дебелиот за идила, развратниот за морал, сомничавиот за религија… [4]

Прашањето е што ги тригерира овие парадокси? Евентуално може да се идентификувам со некакви идеолошки порции, со парчиња од тие системи, но дали можам со цели системи? Дали моите желби секогаш му припаѓаат само на Другиот - во смисла во која болшевикот сака да биде буржуј (да има пристап до западните самопослуги, што и’ беше дозволено на номенклатурата), и обратно, кога богатиот буржуј сонува за револуција (случајот на Енгелс)? Го знаеме случајот од „Злосторство и казна“ на Достоевски, кога Библијата го добива своето најцелосно значење дури кога се чита во будоар (случајот на Раскољников). Од ист ред се парадоксите: кога теолозите со најголема страст го проучуваа марксизмот (во време на комунизмот) под паролата: „подобро да го запознаеме непријателот“, односно, обратно, кога марксистите вернички и’ се поклонува на Партијата како на Црква (елементарен е примерот со францускиот марксист Лефевр кој во есејот „Тоталниот човек“, го спореди марксистот со Бого-човек, „единство на сите човечки елементи“, „завршен натурализам“, конечен крај и решение за „мистеријата на историјата“ ).

Ултимативниот одговор е дека Поредокот е амбивалентен, а и човекот во него е амбивалентен. Таа амбивалентност ги тера луѓето во целосни контрадикции, а оваа теза мора да се доведе до својот биолошки парадокс, и без никакво претерување да се констатира дека завршната желба ЗАД секоја хумана социјална програма е целосна анихилација на човечкото и пад во тотален анимализам - оној парадокс на „човекот во прозаичност“ што првпат го формулираше Кјеркегор, преку овој настан: „Во Лајпциг е основан комитет кој од соучество со тажниот крај на старите коњи, одлучил нив да ги изеде!“ [6]


Комунистички предмети

Во носталгијата кон комунизмот, меѓутоа, има уште нешто, а тоа е капиталистичкото барање да се комерцијализира некогашната естетика. Во 2007 додека бев во Берлин на работна средба за комунистичката носталгија, во музејот на ДДР купив парче од Берлинскиот ѕид, на кое пишуваше „Сертифицирано од Запад, Линекс Бау, Експорт-Импорт. Потврдуваме дека овој сив сегмент со број 08-999/10000/0038 од 27 март 1990 е оригинално парче од Берлинскиот ѕид што ја означуваше границата меѓу Западен Берлин и Источна Германија од 1961 до 1989.“

Тоа беше мојот прв комунистички плен. За разлика од пријателите кои ме зафркаваа, лично не ме мачеше прашањето дека некој заработува од носталгијата (тоа е лажен проблем), ниту дали ѕидот е исправно сертифициран (реално гледано, дури и оригиналниот ѕид не би бил повистинскиот ѕид за мене од тој камен). Пет месеци пред тоа, со истата работна група, се сретнав во комунистичкиот камп „Занка“ на езерото Балатон во Унгарија (со оваа група ги шетав разните кампови и затвори на комунистичката Германија и Унгарија – иронијата не е наивна, бевме финансирани од фондовите на Европската Унија).

Во текот на една од средбите, некој предложи да избереме мис и мистер носталгија, но предлогот стана суров виц кога одеднаш, некако на сите ни стана јасно дека зад него не се крие само обична игра со стереотипите, туку суштинска стилска идентификација. Русите и Белорусите, без никаква свесна намера, изгледаа толку ретро, така тазе излезени како од некој комунистички виц, што по ѓаволите, Русите отсекогаш си испаѓаат најдобри во комунизмот. Се потсетив на Ерофеев „Отуството на стилот е страшен руски бич. Не знам кој ја смислил американската униформа во текот на Втората светска војна, но тоа беше супер униформа. Во неа, сите изгледаа како победници.... А руската армија е чисто стилско недоразбирање... Ако некој носи очила, тие се незамисливо одвратни. А државната елита! Облекле костуми, а не ги смениле чорапите – се перчат со кратки, тиркизносини. Кај нас сета корупција е изведеница од тие чорапи... Или интелектуалците: расправаат за Џојс - Борхес, а самите се облечени и исчешлани како совети-советски.... Невозможно е да се измисли стил од ништо“. [7] А потоа, зарем ваквото стилски совршено признание, не раѓа нова симпатија токму кон нивните идеолошко-стилски „паднати“ решенија (кој, денес, сè уште сака победници)?

На една од средбите, се договоривме секој од нас да донесе некаков предмет со кој (ќе) го асоцира својот личен комунизам. Сабина е од Унгарија и донесе видео игра со Снупи, ја добила на подарок од својот пребегнат роднина во Америка. „Никогаш немав ваква играчка“ – рече Река, исто од Унгарија. „Затоа го донесов, ова е носталгичен статусен предмет“ – одговори Сабина. Некој предложи да се поделиме во две групи – тие што никогаш не си играле со статусни играчки да ги земат, а децата на „номенклатурата“ да си играат со нашите. Не го донесов полициското досие на татко ми, како што ни Флоријан од Романија, кој работеше на тема „романските социјалистички балкони“ не донесе парче од комунистичка тераса. Дома немав ниеден предмет постар од 2001, освен семејните фотографии, па донесов некаква статуетка на Тито што ја ископав од подрумот на свекор ми, порано вработен во ЈНА. Џебниот Тито, на крајот, џабе го носев, сите се заиграа со Снупи, и не стигнавме до моите комунистички предмети. Оваа глупава социјална игра, меѓутоа, никако не е безначајна. Во овие квази-експерименти дојдов до прашањето за моите минати објекти, имав ли јас воопшто минато што сакам да го повикам преку некаков „мој“ предмет? Сакав ли сè уште да ја слушам музиката од комунистичките времиња, имав ли симпатија за некогашните теми и филмови?

Носталгичните предмети привлекуваат, добиваат нови животи, а некогаш добиваат нозе и си заминуваат. Некој предложи од целата средба да изготвиме „Манифест за ослободување од предметите“, како екстремно лева идеја за отпорот кон конзумеризмот, кон носталгичните комунистички предмети, денес. Тоа ми се причини погрешно и пет месеци подоцна, го купив мојот прв приватен Берлински ѕид.

Што значи тоа – да се ослободат сувенирите од капиталистичката злоупотреба? Не во смисла дека е тоа врвен комунистички гест, туку што значи тоа дека капитализмот ги „револуционизира“ материјалните услови за да го експлоатира комунистичкото минато? На местото на тој камен е едно обично ништо, тоа не е Берлинскиот ѕид, не затоа што е во прашање камен, туку затоа што филозофијата треба да ги редефинира проблемите (не да ги решава). Овој камен од Берлинскиот ѕид, како и предметите што ја тригерираат носталгијата по социјализмот, се лажни проблеми. Ако овој „берлински“ камен беше вистинскиот проблем, тогаш нам и не ни треба филозофија.

  

За колективната вина (Карл Јасперс)

Како, тогаш, да се извлече некогашниот пациент на комунизмот од политичката анестезија? Како, значи, да се извлече од сонот (а не од носталгијата) кон минатото? Тоа е можно со извесен увид во прашањата за одговорноста во политиката.

Најкратката дефиниција на политиката е јавно искажување суд. Политиката постои заради јавноста, но парадоксално, во политиката се бројат само актерите на настаните. Ова реченово, е мошне важно токму за т.н. неутрални граѓани. Тоа е услов да се верува дека не постои колективна вина. Интернационалниот трибунал на Обединетите нации за воени злосторства на просторите на поранешна Југославија во Хаг во март 2007 пресуди дека поранешната Сојузна Република Југославија (држава што постоеше од 1992 до 2003) не е виновна за геноцидот во војните во Босна и Хрватска од почетокот на 1990-тите. Со други зборови, судот во Хаг пресуди дека една држава, а особено еден народ, не може да биде одговорен за злосторствата што нивната Држава ги направила во нивно име. Одлуката на Хаг потврдува дека колективна вина не постои, слично како што не постои ниеден документ од интернационалното право што вели дека цела Германија е колективно виновна за нацизмот, иако постојат редици интернационални правни документи со кои Германија била задолжена да ја отплаќа вината заради нацизмот, и наспроти фактот дека германските генерации по Втората светска војна растеле со чувството за колективна вина. Колективната вина никогаш не била официјално прогласена и мислам дека тоа е важно.

Лично сметам дека може да бидат виновни од сто до сто и педесет луѓе во една државна номенклатура, да бидат виновни извесен процент од владејачките структури, заедно со нивните најблиски помагачи. Другите не се виновни. Не постои колективна вина, постои вина што ја носат конкретни луѓе, со имиња и презимиња. Но затоа е важно прашањето: а што е со јавноста како примател на политиката?

Карл Јасперс во 1947 разграничи четири типа одговорност за заздравување на општеството, еднаш кога ќе следи отрезнувањето. Првиот тип одговорност е криминалниот – тоа е кога има јасно кршење на законот, вториот е политичкиот - секој човек е одговорен за начинот на кој со него се управува, третиот е моралиот – „наредбата е наредба“ е неприфатливо гесло затоа што злосторството останува злосторство кое ти си го извршил, дури и да го наредил друг човек. А четвртиот тип одговорност, за Јасперс, е метафизичката одговорност – тоа не е поплаката дека отепавме цел век на глупави општествени решенија и сега затоа ќе ги браниме – туку сосема обратно. Човекот треба да биде солидарен со друг човек – тоа е базичната планетарна метафизика, и ТАА е вистинската трансценденција која е тешка речиси до невозможност. Секој е со-одговорен за грешките и за неправдата, за неспречување да се случи злосторството. [8] Тоа значи дека најопшто не постои колективна вина. Не може да биде виновно целото општество, може да бидат виновни тесни номенклатури и луѓето вклучени во непреченото одвивање на идеологијата. Другите не се виновни. Морално е апсурдно да се осудуваат луѓето. Не постои, вели Јасперс, заедничка црта на сите кои припаѓаат на една група, на една идеологија, затоа сите луѓе не може да бидат политички одговорни.

Но она што на сите луѓе без исклучок им треба, според Јасперс, е политичкото прочистување, тоа не им треба само на жртвите. Општественото прочистување подразбира свест за вината, за солидарноста и за соодговорноста. Тоа не е чувството дека јас лично сум виновен. Тоа е обрaтно, признавање на грешките направени во минатото, од системот во кој сум живеел, а не од мене, „неутралниот“ граѓанин. Политичките системи прават основа за терор, но теророт го прават поединци, тоа е одговорноста која е исправена пред луѓето. Тоа не значи дека некој треба да биде храна за партизаните или храна за жртвите на партизаните, но додека одбиваш да бидеш храна на политичките вампири, тоа истовремено значи дека си одговорен да видиш дека владеењето не е наивно.

[1] Lacan, Jacques (1991): The Ego in Freud’s Theory and in the Technique of Psychoanalysis 1954-1955, op. cit., 51.
[2] N\osztalgia – Ways of Revisiting the Socialst Past (2007), Anthropolis, Budapest and Rejs e.V., Berlin, 6.
[3] Исто, 25.
[4] Kierkegaard, Sören (1979): Ili-ili, Veselin Masleša, Sarajevo, 22-23.
[5] Марксистичка филозофија на XX век, Наша книга, Скопје, 1985, 339, 340.
[6] Kierkegaard, Sören (1979): Ili-ili, op. cit., 34.
[7] Jerofejev, Viktor (2002) Muškarci, Plato, Beograd, 18-21.
[8] Nensi Adler (2005): Preživeli iz Gulaga, op. cit., 43-47.

Илустрации: Мартин Мекмареј

 

Другите делови од фељтонот можете да ги видите на следниве линкови

14. Родители на вештачко дишење (за комунистичкиот сон)

13. Анестезија

12. Неутрални граѓани

11. Кремлинологијата како симптом

10. Пет забелешки за природата на анализите што следат

9. „Нема ништо, нели?“

8. Потрага по „патолошкиот“ вишок смисла

7. Феноменологија на кодошот

6. Колку едно живо суштество може да издржи?

5. Тврдо крило

4. Садизам

3. Биографии на пријателите

2. Интимист (Досие 5622)

1. За емоциите што останаа во еден автобус

ОкоБоли главаВицФото