„Под земјата има место за сите!“

14.10.2022 09:03
„ПОД ЗЕМЈАТА ИМА МЕСТО ЗА СИТЕ!“

(Елена Алексиева: „Светиот волк“, Прозарт, Скопје 2022; превод на македонски јазик: Александар Прокопиев)

Бугарскиот Роман на годината за 2019 година – „Светиот волк“ од Елена Алексиева, неодамна објавен од „Прозарт“ во превод на македонски јазик од Александар Прокопиев, е светлосни години оддалечен од романескните трендови во регионот. Создаден, залепен од испокршени парчиња различни прози (а сепак компактен и монолитен); од срчи напуштено знаење и остри мисли (а сепак исполиран и мазен), романот „Светиот волк“ е бавна, екстензивна проза со брзи, интензивни слики; со реченици како замрзнати фотографски мигови, непредвидлива приказна за возови (и судбини) заглавени во поместување на времето, за тунели, бунари и подземја, за смртта пожива од животот; за библиотека во која книгите не ги чита никој (туку тие ги читаат сите), за патникот-дојденец, можниот нов Исус на нашето невозможно време... Небаре настанат во детска заиграност со книжевна кал во најдождлив ден додека возрасните ги греело некое друго, омајно сонце, романот „Светиот волк“ е умна иронија, алегорија на транзицијата, на бесмислата предолго заседната во нашите краишта. Со него, напати се навестува ново можно време во Бугарија, во светот; напати – нов можен роман наспроти прет-а-порте книжевноста последниве години, презаситена со трендови, матрици, клишеа и однапред предвидени и вкалкулирани успеси.

Триптихот на Алексиева, составен од „Вечниот град“, „Вечното село“ и „Светиот волк“, како што се именувани речиси симетричните делови на романот, е необично, чудно, различно, напати и заумно книжевно писмо. Раскажувачка, филозофска, скатолошка, земна, подземна и надземна романескна авантура, дистопија на која најблиски соседи ѝ се магичниот реализам и гротеската. Македонскиот читател на едно место ќе налета на фразата „старобугарски букви“, каде што очекува да бидат „старословенски“, на две-три места кон крајот ќе го сретне и Григор Прличев спомнат со постмодернистичка ноншалантност, без дополнителни објаснувања.

Вертикална миграција
Убави се книжевните писма во кои авторот, сакајќи да нѐ забавува нас коишто ќе го читаме, се забавува и самиот. И во оваа смисла Алексиева е различна. Иако генерално им припаѓа на тој тип автори кои се забавуваат и самите забавувајќи нѐ нас, таа сепак на моменти нѐ заборава и си се забававува самата. Ова е многу необична раскажувачка позиција која му дава редок шмек на делото што може да ни се допаѓа или не, но не можеме лесно да се одврземе од него. Додека во суровата балканска реалност народот се раселува хоризонтално, напуштајќи ги татковините и своите бедни животи, во „Светиот волк“ раселувањето, миграцијата, е вертикална. Народот/ликовите ја напуштаат татковината (и своите бедни животи), но не заминувајќи од неа, туку симнувајќи се во нејзиното подземје. Се создаваат различни слоеви, нивоа на татковинско незадоволство, се понира во невидливото каде што секој станува некој друг. Зашто – само „под земјата има место за сите“ (стр. 43 ); „под земјата (...) нема воздух, но затоа има слобода“ (стр. 70). Сите ликови во овој роман се ранети, разочарани и лути: на „синот кој заминува во далечната, непристапна туѓина, на жената која ги напушта без грижа на совест, на науката што не ги препознава како свои миленици, и најмногу од сѐ, лути на татковината (...) која го превртува едноставниот човечки живот во неподносливо преиспитување“ (стр. 314). Трите дела се раскажани преку недоволно јасната позиција на патникот, дојденецот, вонземјанинот, чудакот-лудак во романот. Нарацијата, иако има недоброј дигресии и долги, непредвидливи отклонувања, секогаш е центрипетална и недвосмилено насочена кон центарот – кон бесмисленото, бескрајно очекување: да се стигне до светлината, до морето, до вистината, до љубовта, до верата; да се поврзе подземјето со надземјето преку црква изградена со странски пари и странски морал, преку дрвен крст, претежок за сите. Претежок за отецот Мито Бајраков – бившиот научник Иван Колимечков, претежок за Американката Полина – тукушто забременета од анонимниот патник, носечкиот лик во романот кој намерно останува безимен до крајот, дури и тогаш кога во еден чуден дијалог, го довикуваат како Мехмет.

Дуплирано време
Поместувањето на времето во романот, т.е. враќањето на времето еден час наназад како почеток на зимското сметање на времето, е еден од неговите можни метафорични клучеви. На почетокот од романот, на стр. 12, кондуктерот во возот му соопштува на единствениот патник (тргнат кон морето) дека ќе треба да се снајде тој еден час додека возот мора да стои „инаку се меша редот и може да се случи некоја катастрофа“. „Зошто?“, прашува патникот, а кондуктерот му вели „Наредба. Не решавам јас за времето, туку претпоставените“. Токму претпоставените и катастрофата се виновни што патникот решава да излезе од возот и во дуплираниот час време се симнува во подземјето. Кога би се вратил, тоа што го доживеал би се поништило, оти тој час и нема да постои. Овој процеп во времето, книжевно многу добро познат од романот „Островот од претходниот ден“ на Умберто Еко1 не е акцентиран во романот на Алексиева, ама сепак е дискретен метафоричен клуч. Можеби токму во него се случува целиот роман кој се поништува кога времето ќе продолжи да тече според зимското сметање. Алексиева не го проблематизира ова во текот на следните речиси 400 страници, не го ни спомнува, но читателскиот сомнеж дека сѐ што се случува (самото по себе доста надреално и гротескно) можеби ќе се поништи, продолжува да постои. Пред сосем да се загуби надежта за такво „поништување“ на слученото, Алексиева на самиот крај (стр. 422), божем спонтано и бегло, повторно го спомнува тоа: „Бајраков се сети дека таа ноќ требаше да го вратат часовникот еден час назад“. Но, вешто дoдава, релативизирајќи сѐ веќе со следната реченица: „Само што тие немаа часовник, немаа ништо...“. Oвој детаљ е минорен, целосно „загубен“ во комплексниот роман, игла во стог сено, но сепак ми се чини како функционален раскажувачки трик за истекување, поништување на целата приказна како фантазмагорија. Со тоа се добива уште едно ниво на романот.

Еден човек и еден волк
На 150. страница во романот се среќава изразот, синтагмата „еден човек и еден волк“. Ова прилега на ребус со чиешто решение може да се растајни насловот на романот, од една страна, и да се ѕирне во „срцето на романот“, во неговата книжевна есенција, од друга страна. Човекот е патникот, дојденецот кој го носи романот на своите рамена како титанот Атлас небесниот свод; човекот кој како некаков модерен Архимед бара лост за да го крене и помести светот, но наместо тоа, Алексиева (односно соговорникот на ликот во романот) му нуди чекрек, макара. Замената на Архимедовиот лост за поместување на светот со макара за негово вртење е одлично спакуван книжевен песимизам, недоверба во можноста да биде подобро, да се промени нешто. Но, Алексиева не кука поради тоа, туку таквиот свој поглед го закопува длабоко во речениците со што уште повеќе го онеобичува реткиот раскажувачи стил.
Волкот е животно за отстрел, типична жртва на политичарите. (Се наѕира ли тука далечна алузија на поговорката „Човек на човека му е волк“ или нејзината опачина: „Волк на волкот му е човек?) Подметнуван пред нивните пушки како трофеј, волкот е симбол на безочноста на власта. Кога и патникот ќе биде ранет и изедначен со волците, одеднаш метафората ги опфаќа политичарите како убијци и на луѓето, на сопствениот народ. Оваа длабока и остра алегорија и осуда на современите состојби во татковината (надземна и подземна) насочува кон ангажираниот поттекс на романот на Алексиева. Волкот и човекот се изедначуваат како жртви на власта.

Онеобичување на стилот
Елена Алексиева е вешт и занимлив раскажувач. Има специфичен, слоевит, онеобичен израз кој освен со пресврти и изневерени очекувања, со каприциозни дигресии и филозофско-религиозни заталкувања на сижето, се карактеризира и со една специфична раскажувачка персонифицираност, линеарна или искомбинирана со компарација. На амбициозната стилска маршрута, Алексиева персонифицира на сите нивоа; им дава особини на живи сушества на неживите нешта, на соновите, животите, мислите, сеќавањата и спомените, дури; но секогаш стоејќи на самата линија помеѓу персонификацијата и антропоморфизацијата. Во таа гранична точка кокетира со антропоморфизацијата, ама не ја поминува линијата, неживите нешта не ги прави луѓе, туку само им припишува живи својства. Она што прво пленува во „Светиот волк“ е токму стилот, исказите/речениците од типот:

• (...) се појави светлина пред патникот, непоканета и нападна како куче;
• Светлината беше топла и хранлива како супа;
• Светлината побегна пред него, движејќи се меѓу неговите нозе, безгрижна и глупава како дете;
• Молчеше и огнот;
• Колимечков одеше по маката на својот татко;
• Светот го раздаваше на парчиња, како леб;
• Летното попладне како просјак се пикна во црквата;
• Светската литература стигаше до сите, ги измачуваше за кратко и им поминуваше брзо, како детска болест...

Токму тоа ја омекнува сложената, напати опширна и напорна содржина, правејќи ја полизгава, со тоа и побрза.

Романот „Светиот волк“ на Елена Алексиева може да ни се допаѓа или не, но не можеме лесно да се одврземе од него. Тој се голта тешко како горчлив лек од кој сигурно ни станува подобро. Значаен роман за поширокиот регионален контекст.

Умберто Еко: „Островот од претходниот ден“, Детска радост, Скопје 1995; превод на македонски јазик: Марија Грација Цветкоска 

ОкоБоли главаВицФото