Иво Андриќ: За приказните и раскажувањето приказни

На илјадници различни јазици, во најразлични услови на живот, од век во век, од античките патријахални раскажувања во колибите, покрај огнот, па сè до делата на модерните раскажувачи кои во овој момент излегуваат од издавачките куќи во големите светски центри, се ткае приказната за човековата судбина која без крај и прекин ја раскажуваат луѓето на другите луѓе. Начинот и облиците на тоа раскажување се менуваат со времето и околностите, но потребата од приказни и нивно раскажување останува, а приказната тече понатаму и на раскажувањето му нема крај.

Така, понекогаш ни се чини дека човештвото, од првиот блесок на свеста, низ вековите постојано си ја раскажува истата приказна во милион варијанти, заедно со здивот на своите бели дробови и ритамот на своето битие. А таа приказна како да сака, слично на раскажувањето на легендарната Шехерезада, да го измами џелатот, да ја одложи неизбежноста на трагичната несреќа која ни се заканува, и да ја продолжи илузијата на животот и траењето.

Или можеби раскажувачот со своето дело треба да му помогне на човекот да се пронајде и да се снајде? Можеби неговиот повик е да говори во име на сите оние кои тоа не го умееле или, соборени предвреме од животот – крвник, не стигнале да се изразат? Или можеби раскажувачот сам себеси си ја раскажува сопствената приказна, како дете кое пее во мракот за да го измами својот страв? Или целта на тоа раскажување е да ни ги осветли, барем малку, темните патишта на кои животот честопати нè фрла, и за тој живот, кој го живееме но не секогаш го гледаме или разбираме, да ни каже нешто повеќе од тоа што ние, во нашата слабост, можеме да го дознаеме или сфатиме; така што често дури од зборовите на добриот раскажувач дознаваме што сме направиле, а што сме пропуштиле, што би требало да правиме, а што не. Можеби вистинската историја на човештвото е содржана во тие приказни, усни и пишани, а можеби од нив барем може да се насети, ако не и да се дознае, смислата на таа историја. И тоа без разлика на тоа дали се занимаваат со минатото или сeгашноста.

Кога станува збор за раскажувањето кое како тема го зема минатото, треба да се напомене дека има сфаќања според кои да се пишува за минатото би требало да значи да се занемари сегашноста и донекаде да му се сврти грбот на животот. Мислам дека писателите на историски приказни и романи не би се согласиле со тоа и дека повеќе би сакале да признаат дека самите тие навистина не знаат како, ниту кога се префрлаат од она што се нарекува сегашност, во она што го сметаме за минато, дека со леснотија, како во сон, ги преминуваат праговите на столетијата. Најпосле, зарем во минатото како и во сегашноста, не се соочуваме со слични појави и со истите проблеми? Да се биде човек, роден без своето знаење и без својата волја, фрлен во океанот на постоењето. Да мора да плива. Да постои. Да носи идентитет. Да го издржи атмосферскиот притисок на сè околу себе, сите судири, непредвидливите и непредвидените постапки, свои и туѓи, кој најчесто не се по мерка со нашата сила. И згора на сè, треба уште да ја издржи и сопствената мисла за сето тоа. Накратко: да се биде човек.

Така, и на онаа страна на линијата која произволно го дели минатото од сегашноста, писателот ја среќава таа иста човекова судбина која тој мора да ја воочи и што подобро да ја разбере, да се поистовети со неа, и со својот здив, и својата крв, да ја грее, сè додека не се претвори во живо ткаење на приказната која тој сака да им ја соопшти на читателите, и тоа што поубаво, што поедноставно, и што поубедливо.

Како да се постигне тоа, на кој начин и по кои патишта? Едни тоа го постигнуваат со слободниот и неограничен опсег на фантазијата, други со долго и вниматечно проучување на исторските податоци и општествените појави; едни со понирање во суштината и смислата на изминатите епохи, а други со каприциозна и весела леснотија, како оној плоден француски ромасиер кој велеше: “Што е историјата? Клин на кој ги обесувам своите романи.“ Накратко, може да постојат сто начини и патишта по кои писателот доаѓа до своето дело, но она што единствено е важно и пресудно е самото дело. Писателот на историски романи би можел на своето дело да ги стави како натпис и како единствено објаснување на сè, и на секого и еднаш за секогаш, дервните зборови: ,Cogitavi dies antiquos et annos aeternos in mente habui’ (Размислував за древните денови и се сеќавав на годините на вечноста).  

Па и без никаков натпис, неговото дело како такво го зборува истото.

Но, на крајот на краиштата, сè е тоа прашање на техника, методи, обичаи. Сè е тоа, помалку или повеќе, интересна игра на духот, по повод едно дело и околу него. Воопшто не е толку важно дали еден раскажувач ја опишува сегашноста или минатото, или смело се залетува во иднината; она што е при тоа главно, е здивот со кој е вдахната неговата приказна, онаа основна порака која на луѓето им ја кажува неговото дело. А за тоа, сè разбира, нема и не може да има правила ни прописи. Секој ја раскажува својата приказна според својата внатрешна потреба, според своите наследени или стекнати склоности и сфаќања, и силата на своите можности за изразување; секој сноси морална одговорност за она што го кажува и секој треба да се остави слободно да зборува.

Но допуштено е, мислам, на крајот да се посака приказната која денешниот раскажувач им ја раскажува на луѓето од своето време, без разлика на нејзиниот облик и нејзината тема, да не биде затруена од омраза ни заглушена од грмењето на убиствените оружја, туку што е можно повеќе да биде придвижена од љубов и водена од ширината и ведрината на слободниот човекчи дух. Бидејќи раскажувачот и неговото дело не служат за ништо доколку на еден или на друг начин не му служат на човекот и на човечноста. Тоа е она што е важно.

Од говорот на Андриќ по повод добивањето на Нобеловата награда, 10 декември 1961 година.

Превод: Марина Туфекчиевска
Слики: Jim Daly
Извор: Buka