Неподносливата леснотија на обесмислувањето: Седум вчитувања

Многу ми значеше тоа што проф. д-р Милан Ѓорѓевиќ се посветил на мојот текст „Црквата како глас на надеж и пророчки знак?“ објавен на „Окно“. Нашето познанство и пријателствување се одвива повеќе од две децении. Како христијански теолози од две различни конфесии сме разговарале на многу теми. Колку што јас се сеќавам или барем мислам, нашите различни толкувања на библиското и на христијанското наследство биле конструктивни и со заемно уважување. Сѐ досега.

Проф. Ѓорѓевиќ е „затечен“ од моето изложување. Јас сум изненаден од начинот на кој тој ја изразува својата затеченост преку седум точки. На ова јас би додал уште една. Таа произлегува од самиот наслов. Ќе го почнам мојот одговор оттаму.

Проф. Ѓорѓевиќ го користи терминот „обесмислување“ и притоа си дава за право да биде арбитар за мојот текст во целост, а притоа да изостави половина од напишаното. Мојот текст е упатен не само до организаторот на протестот и до сите други индивидуални и корпоративни поддржувачи на истиот. Им се обраќам и на оние чиј светоглед им наложува религијата, а особено христијанството, да ги сметаат за назадни, за опресивни, за фундаменталистички и за опасни по слободите на современиот свет. Сигурен сум дека многумина со тој светоглед ќе продолжат да го мислат истото и по објавата на моите ставови. Но од оние што решиле да прокоментираат, без исклучок добив потврда дека мојот текст е добра појдовна точка за развивање дијалог. Има и верници кои ми го потврдија истото. Емпириското искуство ми вели дека дијалогот не само што е „можен“, туку тој веќе почнал да се одвива.

Втората причина за терминот „обесмислување“ во насловот што ме изненади е тоа што има основи да се разбере дека проф. Ѓорѓевиќ го сведува мојот текст на бесмислица. Ова е тешка квалификација која ретко има оправдување. Со колоквијален јазик, насловот би можел да се преведе дека напишаното се „бесмислици“. Таквиот пристап го подрива каков било постоечки или можен дијалог.

Не дека овој термин неминовно така мора да се разбере. Сакам да посочам на таквата можност. Посебно зашто ќе има и такви читатели кои ќе се задржат само на насловот, а некои ќе ја прочитаат реакцијата на проф. Ѓорѓевиќ, но нема да се навратат на текстот на кој тој реагира. Затоа сметам дека насловот на проф. Ѓорѓевиќ е несреќно избран.

На оваа вџашувачка леснотија на користење тешки термини му припаѓа и изразот „клишеа“. Тие се зародиш на критизерските тези во седумте точки на проф. Ѓорѓевиќ. Следи мојот одговор на секоја од точките.

• Проф. Ѓорѓевиќ почнува со вчитување на порака која ја нема во содржината на текстот. Од спомнувањето на фактот дека организаторот на протестот е МПЦ-ОА, како и тоа дека на него се приклучиле и протестантски верници, проф. Ѓорѓевиќ прави случај дека со тоа ја минимизирам улогата на протестантите!? Навистина не знам што да мислам за ова тврдење кое никако не може да се извлече од каков било контекст на напишаното. Споменувањето на организаторот е напросто констатација на јавен настан со денови најавуван низ конвенционалните и низ социјалните медиуми. Би се граничело со здрав разум кога јас би се обидел на поширокото читателство да му подметнам некаква вина за настанот само врз МПЦ-ОА. Воопшто не сметам дека во случајов има каква било вина, а уште помалку да се обидувам некого да изземам од неа. Како протестант, за што се изјаснувам во текстот, ги споменав протестантските заедници за да не дојде до можна забуна и некои од читателите да помислат дека сум православен теолог. Римокатоличката црква не ја споменав токму зашто не сметав дека треба да ги набројувам сите учесници и зашто не сум римокатолик. Ако се следи логиката на толкувањето на проф. Ѓорѓевиќ, би излегло дека со тоа сакам да го „скријам“ присуството на претставници на римокатоличката црква.

За едно сум му благодарен на проф. Ѓорѓевиќ. Ми овозможи да појаснам зошто го споменав учеството и поддршката на протестантите на протестот. Затоа што, како протестант, кој не се согласува со ваквиот протест, сакав да го потенцирам нивниот удел во настанот; не да го минимизирам или максимизирам.

Оттаму ми преостанува да го поставам реторичкото прашање, „Како е можно за настан, кој се одржал во непосредно минато, а кој беше и е покриен со огромен медиумски интерес, јас самостојно да се обидувам да создавам слика дека зад него стои само МПЦ-ОА?“ Не верувам дека намерата на проф. Ѓорѓевиќ е малициозна, но сега со право можам да заклучам дека со ова тврдење се доведува во прашање моето здраворазумско расудување. Дури и да ми била целта соодветна со тврдењето на проф. Ѓорѓевиќ, би се потрудил малку повеќе. Сигурно не би се дрзнал од црното да правам бело. Особено не зашто со овој напис свесно се изложив на продлабочен веќе постоечки отпор кај некои од протестантските водачи кон мене.

• Втората точка ја продлабочува практиката на вчитување содржина во мојот текст, а која ја нема. Изјавата дека „организираната религија“ најчесто ја зема страната на богатите, проф. Ѓорѓевиќ ја нарекува „реторска дистракција“ за веднаш потоа да посегне по флоскулата „поповите и џиповите“. Но тоа не е сѐ! Во класичен акт на мешање на „корелација“ со „каузација“, проф. Ѓорѓевиќ ме набедува дека за конкретниот случај правам ригидна поделба меѓу црквата идентификувана со богатите и со моќните, а иницијаторите за смена на законот за род и за пол идентификувани со слабите и сиромашните. Како е можно да се дојде до ваков заклучок? На крај на ум не би ми било ова да го тврдам. Давам констатација која низ историјата на црквата и сѐ до денес се покажала како непобитен факт – тажен историски феномен.

Друга ми беше целта. Да посочам дека разулавената корупција која ни ја уништува државата е предводена од збогатени бизнис и политички моќници против кои ниту една верска заедница (не само МПЦ-ОА) во Македонија не организирала протест. Ова беше мојот едноставен аргумент. Македонија сосе сите луѓе во неа се загрозени со фактичко исчезнување заради практика која во Библијата, а и во другите свети книги, е изложена на најголема критика и осуда. Текстовите кои ја регулираат сексуалната етика, колку и да се важни и пресудни за нас верниците (а се важни и пресудни), напросто се засенети под габаритот на текстовите кои зборуваат против корупцијата и за социјалната правда. Ова не значи дека второто е поважно од првото. Двете се еднакво важни. Но значителната разлика во квантитетот посочува дека корупцијата е најзастапен општествен и историски феномен со најстрашни последици за општеството. Библиските писатели тоа и го истакнуваат. Паралела за ова би можело да се најде во примерот на Исус и жената фатена во прељуба опишана во осмото поглавје на Јовановото евангелие.

Со ова следи и втората благодарност до проф. Ѓорѓевиќ зашто можам да појаснам што сум мислел под земањето на страната на богатите. Не сум правел и не би правел никаква класна раслоеност на црква/моќни и богати и на ЛГБТИ+ активисти/слаби и сиромашни.

Впрочем, не се работи за проста поделба на богати/корумпирани и сиромашни/чесни. Богатството, моќта и раководните положби сами по себе се одлична алатка за придонес во општеството. Но само ако тие се користат како средство да им се служи на општите интереси, а не на личните.

Што се однесува до делењето епитети дека некоја страна е богата, моќна и во заговор против обичниот народ, од она што го читам, особено на социјалните медиуми, а не од официјалните ставови на верските заедници, тие речиси без исклучок им се припишуваат на поединци и на институции кои се залагаат за смена на законите по прашање на родовиот идентитет. Најчесто под тоа се подразбира невладиниот сектор поддржан од разни меѓународни организации и фондации.

• Во третата точка проф. Ѓорѓевиќ прави превид за кој веќе пишував погоре. За корупцијата, за злоупотребата на власт, за обесправување на вдовиците и на сираците црквата има најголема не „службена“, туку „света“ должност да ги решава. Како е можно за проф. Ѓорѓевиќ прашањата кои јас ги посочувам да бидат првенствено оправдани како приоритет меѓу „идеолошкото левичарство“? Според логиката на проф. Ѓорѓевиќ, старозаветните пророци, па и самиот Исус се виновни за „идеолошко левичарство“. Напротив, покрај тоа што мнозинство библиски текстови ја нагласуваат оваа „света должност“, овие прашања се општи и ги засегаат сите граѓани на едно општество. Особено зашто Македонија е организирана како секуларна држава. Прашањето на бракот како граѓански официјален чин не е исто со бракот како „света тајна“. Како тогаш произлегува дека секуларните заложби бракот да се редефинира ја загрозуваат „светата тајна брак“? Колку што ми е мене познато, оние брачни парови кои се регистрирани во матичната служба, а не се црковно венчани во православната црква, за МПЦ-ОА не се влезени во светата тајна брак. Според оваа догма, мојата сопруга и јас не сме венчани пред Бог. Но оваа констатација на никој начин не ја загрозува една од православните „свети тајни“. Исто така, за да можат да учествуваат во формални црковни обреди од невенчаните, а крстени православни верници, ќе се бара првин да бидат венчани според црковното предание. Според ова, се работи за стриктна разлика меѓу „граѓански брак“ и „црковен брак“. Црковниот брак, кој нема законски статус, не може да се брани на тоа ниво. Сосема друго прашање би било ако, како што е случај со некои протестантски конфесии во светот, од МПЦ-ОА се бара однатре да го редефинира значењето на „светата тајна“ брак. Тоа секако не е случај. Во спротивно, иако како протестант би немал начин да дејствувам, би ја дал сета моја поддршка на традиционалната дефиниција на православната „света тајна“ брак.

Имам големи забелешки и загрижен сум за општествените последици од радикалните заложби за политичка, правна и терминолошка редефиниција на поимите род и пол, а со тоа и на терминот брак. Но, никако не помага вклучувањето на стриктно црковна тема во дебатата. Лично сметам дека заедничката загриженост за последиците од редефиницијата на поимот род и пол, а со отворање на можноста и за редефиниција на поимот за граѓанскиот брак врз севкупното население, треба да се изразува пред сѐ со аргументи кои се од интерес на сите граѓани, а не само на религиозните. Со тврдењето на проф. Ѓорѓевиќ дека за МПЦ-ОА, а јас би додал, и за и секоја друга верска заедница, изборот на приоритети е легитимен, целосно се согласувам. Таман работа некому да му наметнувам мои приоритети.

Тоа не значи дека не смеам да го предочам моето егзегетско и теолошко исчитување на Библијата. По прашањето на социјален ангажман во заложбите за правда, борбата против дискриминацијата и соочувањето на моќниците со нивната корупција, е врвен библиски приоритет. Речиси сите старозаветни пророчки книги содржат силна социјална содржина. Во случајот на книгата на пророкот Амос оваа тема е практично единствена. Покрај примарниот библиски текст ова мое видување е поддржано со бројна секундарна литература.

• Во четвртата точка проф. Ѓорѓевиќ пишува, „Никој нема да ни замери ако зборуваме против нечесноста, ако повикаме на зачувување на животната средина, на подобро здравство, на подобра економија...“ Ова само по себе е дискутабилно зашто не може да се докаже дека токму „никој нема да ни замери“, а и од она што е познато од подалечното и поблиско минато. Државниот апарат на разни политички системи, не само што „замерил“, туку и дејствувал против верници кои се залагале за искоренување на горенаведените општествени девијации. Меѓу посовремените примери се оној на архиепископот Оскар Ромеро врз кого е извршен атентат за време на црковна богослужба во Сан Салвадор, како и на архиепископот Јанани Лувум, кој бил уапсен и убиен за времето на режимот на Иди Амин во Уганда. Во некоја смисла тоа може да се каже и за убиството на протојереј Александар Мењ во Русија.

Во денешно време, а особено на Балканот и во Македонија, „замерката“ со нејзините последици, е често испорачана од центрите на моќ во име на интересите на политичката и на бизнис-елитата. Проф. Ѓорѓевиќ во оваа точка го повторува превидот да го земе мојот изнесен став во текстот како целина. Тој тврди дека јас користам „вакви ексцеси“ како „аргумент“ и како средство за „релативизирање и рационализирање“. Во првиот дел на мојот текст јасно се обраќам до поддржувачите и активистите против чии ставови и заложби беше организиран протестот. Ним им укажувам на анахроното критизерство против христијанството и на фактот дека единствен начин како тие стигнале да имаат широк видик пред себе е зашто се седнати на гранката на високото дрво на христијанското наследство. Им предочувам дека интелектуалци кои припаѓаат на нивниот идеолошки табор предупредуваат да не се сече ниту гранката, а уште помалку дрвото. Во спротивно резултатот би бил како во познатата шега, „операцијата успешна, а пациентот мртов.“

• Дури во петтата точка проф. Ѓорѓевиќ укажува на нешто конкретно со што може да се спори со она што сум го напишал. Тоа е дека не сум наишол на повик од страна на некоја верска заедница против отворањето на рудниците во околината на Струмица. Навистина, некои (невнимателни) читатели би можеле да заклучат дека такво нешто немало. За ова му благодарам на проф. Ѓорѓевиќ кој и конкретно дава пример кога тоа се случило. Сепак, тврдењето дека „формулацијата имплицира дека таков повик најверојатно немало“ е дополнително „вчитување“ на намера која ја нема. Напротив, со изјавата дека не сум наишол на ваков повик ја оставам можноста такво нешто да се случило. Дека сум можел да бидам попрецизен и да ја минимизирам можноста оваа изјава да оди разбрано спротивно од она што ми било на ум - секако. Таква љубезна забелешка и добив, а за што сум ѝ крајно благодарен на личноста која ми ја даде.

Но дека сум се обидел да „имплицирам“ таков заклучок, никако! Инаку, поентата да ги наведам овие примери не ми беше да правам листа на пожелни или непожелни дејства од страна на верските заедници. Поентата ми беше да укажам на дискрепанцијата во обемот на дадена реакција. Во прашање е димензијата на протестот. Факт е дека МПЦ-ОА, со поддршка на римокатоличката црква и на разни протестантски заедници, за првпат повикува на сенароден протест. Какви било други претходни ангажмани, како во случајот со рудниците на смртта, биле изолирани и во рамките на епархии или парохии и секако не биле „сенародни“.

• На мое големо задоволство од шестата точка со проф. Ѓорѓевиќ сме во целосна согласност. Освен што во тој случај станува нејасно како оваа и последната точка придонесуваат кон „обесмислувањето“ на некаков можен дијалог? Одлична е и за секоја пофалба визијата на проф. Ѓорѓевиќ изложена во наведената ТВ-дебата на 24 Вести. Но не сум сигурен зошто е тоа вклучено во неговата реакција. Не сум ја гледал дебатата, но колку што јас можам да заклучам се работи за негов личен став, а не и официјално соопштение на МПЦ-ОА изразено преку нејзин формален гласноговорник. Јас пишував за конкретен настан со конкретен организатор, а не за разните ставови кои припадници на една или на друга верска заедница ги изложуваат во свое име. Токму таков е и случајот со мојот напис. Јас пишувам во лично име, а тоа што сум протестантски теолог на никој начин не зборува во име на протестантизмот во Македонија. Ниту во генеричка смисла, ниту во деноминациска смисла. Сеедно, останува мојата голема загриженост за увозот на „културните војни“ во круговите на овие деноминации.

• На крај, целосно се согласувам со изнесеното во седмата точка. Сепак, останува прашањето, „Како е тогаш таа дел од „обесмислувањето“ на можниот дијалог?“ За прашањето за терминот суштина, токму тоа и го мислев со изјавата. Дека суштината е водилка во дебатата која задира длабоко во антропологијата, без разлика дали е христијанска или натуралистичка (во филозофска смисла). Се работи за тоа како современата култура ќе го дефинира човекот. Ако проф. Ѓорѓевиќ мислел дека со мојата изјава суштината (во општо христијанска или специфично православна) ја ставам во каква било заднина, да се изјаснам - НИКАКО не станува збор за тоа. Сѐ што сакав да кажам со забелешката дека родот не смее да сведе на ниво на есенцијализам имаше за цел да упати на една сѐ поголема тенденција родот на една личност да биде земен како целина (суштина) на таа личноста. Се разбира, притоа мора да имаме предвид дека од оние што не ги споделуваат христијанските антрополошки постулати не може да се очекува да го прифатат поимот суштина како аксиом. Сеедно, она што никако не би можеле да го порекнат е дека е неприфатливо еден, колку и да е тоа важен и моќен човечки аспект, да биде замена за целиот човек.

Со проф. Ѓорѓевиќ би разговарал надолго и нашироко на темите „Логос“ и „логоси“. Би уживал да разговараме за личното подвижништво преку кое човекот како микрокосмос ги надминува поделбите на созданието, вклучувајќи ја и онаа меѓу машко и женско. Верувам дека таквиот разговор бара различен повод и контекст.

Заклучок,

Искрено сум благодарен што проф. Ѓорѓевиќ потрошил скапоцено време на мојот текст и што со неговата реакција ми овозможи на темата да пишувам поопширно.

Има опасност вакви преписки да прераснат во недогледно јавна коресподенција. Токму затоа, што се однесува до мене, таа завршува со овој одговор на личното прозивање од страна на проф. Ѓорѓевиќ. Му стојам на располагање да се сретнеме за какво било меѓусебно дообјаснување и пријателско дебатирање.

Со почит,
Коста Милков

Стрип кадри: Fletcher Hanks