Фердидурке (1)

Издавачката куќа Бегемот од Скопје неодамна го објави романот „Фердидурке“ од полскиот писател Витолд Гомбрович, во превод на Филип Димевски. На Окно ќе пренесеме извадоци од романот во три продолженија.

„Фердидурке“ или - Големата маскарада е метафоричен роман на Гомборвич, прогласен за најпознат и најкреативен полски роман на XX век, преведен на многу јазици. Главниот лик на романот е 30-годишниот почетник литерат Јузефчо, кој е неочекувано посетен од бескомпромисниот професор Пимко и е вратен назад во училиште. Сегашноста одеднаш  се наоѓа во минатото и станува реалност за Јузефчо. За време на престојот во училиштето тој е изложен на процесот на таканареченото „напупување“, односно на процесот на инфантилизација на школската младина. Следуваат голем број гротескни и сатирични перипетии, кои со својата иреалност, имагинација и зборовите-клучеви, го водат читателот низ романот до самиот крај, не оставајќи го да здивне.

Витолд Гомбрович се смета за еден од најголемите полски писатели во историјата на книжевноста. Специфика на неговото творештво е умешноста на гледањето на човекот во неговата психолошка заплетканост во другите луѓе и иконоборството коешто ги засега традиционалните вредности прифаќани од страна на општеството. Јазикот на писателот се состои од голем број неологизми, а исто така создава „зборови-клучеви“, коишто фрлаат симболична светлина врз мислите, скриени под ироничната форма. Витолд Гомбрович важи за можеби најмаркантната личност во полската литература. Негови најпознати дела се: Фердидурке (1938), Транс-Атлантик (1953), Дневник 1953-1956 (1957), Порнографија (1960), Дневник 1957-1961 (1962), Космос (1965), Дневник 1961-1966 (1966).

I

Грабнувањето

Вторникот се разбудив во онаа бездушна и никаква доба, кога, всушност, ноќта заврши, а муграта сѐ уште не беше во полн ек. Разбуден нагло, сакав со такси да итам на железничка, зашто ми се чинеше дека заминувам – дури во наредната минута со тешки маки сфатив дека воз за мене на железничката не стои, не чукнал ниеден час. Лежев во матната светлина, а телото мое неподносливо се плашеше, со стравот притискајќи ја мојата душа, душата го притискаше телото и секој најситен нерв се грчеше во исчекување дека ништо нема да се случи, ништо нема да се промени, ништо никогаш нема да уследи и што и да се преземе, нема да се случи ништо и ништо. Тоа беше страв од непостоењето, стравотија од небиднината, неспокој од неживотот, бојазност од нереалноста, биолошки крик на сите мои клетки пред внатрешната растргнатост, расеаност и распрснатост. Страв од непристојното барање влакно во јајцето и ситничарење, тревога од деконцентрација, паника на база на распарчување, страв од насилството што го имав во себе и од она што се закануваше однадвор – а, што е најважно, постојано ме придружуваше, ни чекор не оддалечувајќи се, нешто што би можел да го наречам внатрешно настроение, меѓумолекуларна имитација и подбивност, нераскинлив потсмев на разузданите делови на моето тело и на аналогните делови на мојата душа.

Сонот што ноќта ме измачуваше и ме разбуди беше показател на страв. Со враќањето на времето што би требало да ѝ биде забрането на природата, се видов себеси таков каков што бев кога имав петнаесет и шеснаесет години – се вратив во младоста – и стоејќи на ветерот, на камен, веднаш покрај мелницата крај реката, зборував нешто, го слушав својот одамна погребан петлов, писклив глас, го видов носот неизраснат на недооформеното лице и преголемите раце – ја чувствував непријатната конзистенција на таа посредна, преодна фаза на развојот. Се разбудив во смеа и во страв, зашто ми се чинеше дека таков каков што сум денес, по триесеттата, со себе му се мајтапам и го исмевам голобрадиот пилиштар, каков што бев, а, пак, тој со мене се мајтапи – и со еднакво право – па така двајцата меѓусебно сме исмевани. Еј ти несреќно сеќавање, кое заповедуваш човек да знае по какви патишта дојдовме до она што сега го поседуваме! А потоа, ми се причини во полусон, но веќе по будењето, дека моето тело не е истоветно, дека некои делови уште се детски и дека мојата глава му се потсмева и го исмева листот на ногата, а, пак, листот ја исмева главата, дека прстот се мајтапи со срцето, срцето со – мозокот, носот со – окото, окото на носот му се гази од смеење и вреска – и сите тие делови дивјачки се силуваа во атмосфера на сеопфатен и вознемирувачки панподбив. А, кога добро си ја вратив свеста и почнав да размислувам за својот живот, стравот не се намали ни за ронка, туку стана уште посилен, макар што на моменти го прекинуваше (или го зголемуваше) мала насмевка, на која устата не можеше да ѝ одолее. На половината од патот на моето житие се најдов во темна шума. Таа шума, што беше полошо, беше зелена.

Зашто, на јаве бев исто толку неодреден, растргнат – како во сон. Неодамна го преминав Рубикон на неизбежната триесетка, го одминав километарскиот камен, по родовница, навидум изгледав на зрел човек, а, сепак, не бев зрел човек – тогаш што бев? Триесетгодишен картаџија? Случаен и ненадеен работник што средувал ситни животни активности и чиракувал? Каква беше мојата ситуација? Одев по кафеани и по барови, се среќавав со луѓе да разменам збор-два, понекогаш дури и мисли, ама ситуацијата беше неразјаснета и самиот не знаев дали сум човек или сум пилиштар; и, така, во преломните години не бев ни едно, ни друго – бев ништо – а врснаците, кои веќе се испоженија и зафатија определени позиции, не толку спрема животот колку што по разни државни установи, кон мене се однесуваа со оправдана недоверба. Моите тетки, тие бројни четвртмајки, прикачени, прикрпени, но кои љубат искрено, уште одамна се трудеа врз мене да влијаат да се стабилизирам дали како некој адвокат или како бирократ – неодреденоста моја им беше необично непријатна, не знаеја како да разговараат со мене, не знаејќи кој сум, па само мрмореа нешто.

„Јузефчо“, зборуваа меѓу едно и друго мрморење, „крајно време е, драго дете. Што ќе речат луѓето? Ако не сакаш да бидеш лекар, тогаш барем биди женкар или коњар, ама да се знае... да се знае...“

И чув како една ѝ вели на друга дека социјално и животно не сум созреан, а потоа повторно почнуваа да мрморат уморни од празнотијата што им ја создавав во главата. Впрочем, таа состојба не можеше вечно да трае. Стрелките на часовникот на природата беа неумоливи и одлучни. Кога последните заби, забите на мудроста, ми израснаа, требаше да се смета дека развојот беше завршен, дојде времето за неизбежното убиство, мажот треба да го убие момченцето незаспано од жал, да летне како пеперутка, оставајќи го трупот на ларвата, која завршила со своето. Од думанот, од хаосот, од матните бари, вирови, шумови, струи, од трските и шамаците, од жабиниот крекот требаше да се пренесам меѓу чисти, искристализирани форми – да се зачешлам, да се средам, да влезам во општествениот живот на возрасните и со нив да муабетам.

Како не, бе! Веќе се обидував, се трудев – и смеа ме фаќаше при помислата на резултатите од обидите. За да се зачешлам и да објаснам според можностите пристапив кон пишување книга – чудно, ама ми се чинеше дека моето влегување во светот не може да помине без објаснение, иако сѐ уште не се видело објаснение што не би било прикривање. Со книгата копнеев најпрво да ја придобијам нивната милост, за да затекнам потоа во личната средба терен што е веќе подготвен и – калкулирав – ако успеам во душите да посеам позитивна замисла за себе, тогаш таа замисла и мене ќе ме оформи; на тој начин и да не сакам, ќе станам возрасен. Меѓутоа, зошто перото ме изневери? Зошто светиот срам не ми дозволи да напишам ноторно банален роман и, наместо да ги ткаам врвните мисли од срцето, од душата, јас ги исткаав од долните екстремитети, во текстот сместив некакви жаби, нозе, само незрели и скиселени содржини и единствено со стилот, гласот, со ладниот и исконтролиран тон, изолирајќи ги на хартија, покажав дека, ете, мечтаам да се разбратимам со изродот? Зошто, како за инает на своите намери, на книгата ѝ дадов наслов Споменар од периодот на созревањето? Залудно пријателите ме советуваа да не ѝ давам таков наслов и, воопшто, да се пазам и од најмала алузија за незрелоста. „Не прави го тоа“, велеа, „незрелоста е драстичен поим, ако самиот себеси се прогласиш за незрел, тогаш кој ќе мисли дека си зрел? Зар не сфаќаш дека првиот услов за зрелост, без кој нема ништо, е – самиот да се прогласиш за зрел?“ Ама, мене ми се чинеше дека, едноставно, не доликува премногу лесно и тукутака да се откачувам од мрсулкото во себе, дека Возрасните се премногу бистри и проникливи за да дозволат да бидат измамени и дека тој, кого мрсулкото постојано го брка, не треба да се покаже јавно без мрсулкото. Можеби имав пресериозен пристап кон сериозноста, премногу ја преценив возрасноста на возрасните.

Сеќавања, сеќавања! Со главата тутната во перницата, со нозете под јорганот, веќе растргнуван ту од смеата ту од стравот, правев биланс од пристапувањето меѓу возрасните. Премногу се молчи за личните, внатрешни лузни и изопачености на тоа пристапување, секогаш бременито во последиците. Литератите, тие луѓе што го поседуваат божјиот дар на талентот за најситните и за најбезначајните нешта, како на пример, душевната драма на царот Карло II поради мажачката на Брунхилда, се воздржуваат да го отвораат прашањето за својата најважна промена во јавен, општествен човек. Би копнееле, очигледно, секој да мисли дека се писатели по божја волја, а не – човекова, дека од небото паднале на земјата заедно со својот талент; се стеснуваат да разјаснат со какви лични концесии, со каков персонален пораз го откупиле правото за пишување за Брунхилда или дури и за животот на некој пчелар. Не, за својот живот ни збор – туку за животот на пчеларот. Сигурно, откако ќе изнапишеш дваесет книги за животот на пчеларите, можеш да се сториш споменик – ама каква е врската, каде е поврзаноста на пчеларскиот крал со неговиот личен маж, каде е поврзаноста на мажот со младичот, на младичот со момчето, на момчето со детето, кое, впрочем, до некни се било, какво фајде има вашиот мрсулко од вашиот крал? Животот што не ги почитува тие поврзаности и не го реализира сопствениот развој во целосен континуитет е како куќа градена од горе и неминовно мора да заврши со шизофренично раздвојување на личноста.

Сеќавања! Проклетството на човештвото е што нашата егзистенција на овој свет не поднесува никаква определена и постојана хиерархија, туку сѐ непрестајно плови, се прелева, се движи и секој мора да биде доживеан и оценет од секого, а сфаќањето на нас непросветлените, ограничените и тапоглавите не е ништо побезначајно отколку сфаќањето на бистрите, просветлените и префинетите. Бидејќи човекот е најдлабоко зависен од својот одраз во душата на другиот човек, макар и таа душа да е кретенска. И одлучно го порекнувам мислењето на оние мои колеги по перо што заземаат аристократски и возвишен став спрема мислењето на тапоглавите изјавувајќи дека odi profanum vulgus. Колку ли е тоа евтин, упростен начин за бегање од реалноста, колку ли е бедно бегство во лажната надменост! Токму напротив, тврдам дека колку повеќе мислењето е глупаво и ограничено, толку повеќе за нас е важно и жешко, исто како што тесниот чевел поболно стега отколку чевелот што добро лежи на ногата. О тие човечки судови, таа бездна на судови и на мислења за твојот разум, срце, карактер, за сите детали на твојата организација – што се отвора пред јунакот кој своите мисли ги крунисал со печатење и ги пуштил меѓу луѓето на хартија, о хартијата, хартијата, печатењето, печатењето! И не зборувам овде за најсрдечните, најмилите фамилијарни судови на нашите тетки, не, главно би сакал да ги засегнам судовите на другите тетки – културните тетки, оние многубројни четвртавторки и прикачени полукритичарки, кои своите судови ги искажуваат по списанијата. Бидејќи на светската култура навали глутница бабички прикачени, прикрпени за литературата, одлично воведени во духовните вредности и естетски изориентирани, најчесто со некои свои погледи и размислувања, свесни дека Оскар Вајлд е изживеан и дека Бернард Шо е мајсторот на парадоксот. Ах, веќе знаат дека треба да се биде независен, решителен и подлабок, па затоа обично се независни, подлабоки и решителни без претерување, како и полни со теткина добродушност. Тетка, тетка, тетка! О, кој никогаш не се нашол во работилницата на културната тетка и не бил немо и без да зуцне препариран од тој нивни тривијален менталитет што му го одзема животот на секој живот, кој не прочитал за себе во весникот на теткиниот суд, тој не знае што е ситница, тој не знае што е тоа ситница во тетката.

А, понатаму, да ги земеме судовите на земјопоседниците и на земјопоседничките, судовите на школарките, ситните судови на ниските службеници и бирократските судови на повисоките службеници, судовите на провинциските адвокати, претераните судови на учениците, вообразените судови на старците, како и судовите на публицистите, судовите на општествените дејци и судовите на жените на докторите, најпосле судовите на децата што ги прислушуваат родителските судови, судовите на собарките, на младите слугинки и на готвачките, судовите на братучетките, судовите на школарките – цело море од судови од кои секој те одредува во друг човек и те создава во неговата душа. Како да си се родил во илјада тесни души! Но, мојата положба овде беше дотолку потешка и почувствителна колку што мојата книга беше потешка, почувствителна од конвенционалното зрело читање. Таа, рака на срце, ми создаде круг не на какви-годе пријатели и, ако културните тетки и другите претставници на просташтвото можеа да слушаат како во затворениот и дури за нивните мечти недостапниот круг од страна на Почитуваните и Сјајните бидувам хранет со сјајност, со почит и водам интелектуални разговори на врвовите, веројатно би паднале на колена пред мене и би ми ги лижеле стапалата. Но, од друга страна, во неа мора да имаше нешто незрело, нешто што даваше поводи за доверливост и индиректно привлекуваше ни вакви, ни такви битија, оној најстрашнион слој на полуинтелигентни – периодот на созревањето го намами полусветот на културата. Можеби пресуптилна за замрачените умови, истовремено беше премалку возвишена и надуена во однос на џганот, кој е чувствителен само на надворешните знаци на сериозност. И, честопати, излегувајќи од свети и прекрасни места, каде што бев љубезно чествуван со почит, на улица среќавав некоја жена на инженер или школарка, кои неформално ме третираа како свој, како незрел побратим и близок, ме тапкаа по рамото и извикуваа: „Здраво, Јузефчо, ти глупчо еден, ти – ти незрел еден!“ И така – за едни бев мудар, за други глупав, за едни голем, за други едвај забележлив, за едни обичен, за други аристократ. Распнат меѓу надмоќта и немоќта, истовремено ујдисан и со овие и со оние, почитуван и потценуван, горд и презрен, способен и неспособен, кому иде, зависи од ситуација! Животот мој оттогаш стана порастргнат отколку што беше за време на деновите поминати во домашно затишје. И не знаев чиј сум – дали на оние што ме ценат или на оние што не ме ценат.

А што е најлошо – мразејќи го џганот на полуинтелигентите, како што уште никогаш никој не мразел, мразејќи душмански, самиот себеси се изневерував со џганот; ѝ се противев на елитата и на аристократијата и бегав од нејзините широко отворени прегратки во простачките шепи на оние што ме сметаа за пилиштар. Во суштина, тоа е нешто од првостепено и пресудно значење за понатамошниот развој, според што човек се поставува и се организира – дали, на пример, дејствувајќи, зборувајќи, бладајќи, пишувајќи на ум ги има, ги зема предвид само возрасните, свршените луѓе, светот на јасните, искристализирани поими или, пак, постојано го прогонува визијата на џганот, незрелоста, учениците, школарките, земјопоседниците и селаните, културните тетки, публицистите и фељтонистите, визијата на сомнителниот, матен полусвет, кој некаде таму те демне и полека те обраснува со зеленило како ползавците, лијаните и другите растенија во Африка. Ниту за миг не можев да заборавам на закржлавеноста на закржлавените луѓе и – плашејќи се панично, ужасно гадејќи се, ежејќи се од самата помисла на нејзиното мочуришно зеленило, сепак не можев да се оттргнам, бев фасциниран како кога пиле ќе здогледа змија. Како некој демон да ме мамеше за незрелост! Небаре противприродно да ѝ бев наклонет на пониската сфера и да ја љубев – за тоа што ме држи кај себе како пилиштар. Не можев ни на секунда да зборувам мудро, барем онолку колку што можам да смогнам сила, бидејќи знаев дека некаде таму, во провинцијата, некојси лекар ме смета за глупав и од мене очекува само глупости; и воопшто не можев да се однесувам пристојно и сериозно во друштво, бидејќи знаев дека некои школарки од мене очекуваат само непристојности. Навистина, во духовниот свет се одвива перманентно насилство, не сме самостојни, ние сме само функција на другите луѓе, мораме да биде такви како што нѐ гледаат, а, пак, мојот личен пораз беше тоа што со некаков нездрав раскош со најголемо задоволство станував зависен од малолетниците, од момчињата, од момичињата и од културните тетки. А, постојано, постојано да имаш на грб тетка – да бидеш наивен затоа што некој наивен смета дека ти си наивен; да бидеш глупав зашто некој глупав те смета за глупав; да бидеш зелен затоа што некој незрел те нурнува и те капе во сопственото зеленило – е тогаш може да побудалиш, да не е зборчето „а“, кое некако дозволува да се живее! Да си толку близу до тој виш и возрасен свет и да не можеш да се пробиеш во него, да бидеш на чекор од отменоста, елеганцијата, разумот, сериозноста, од судовите на зрелите, од заемната почит, од хиерархијата, од вредноста и само преку стакло да ги лижеш тие бонбончиња, да немаш пристап до тие работи, да бидеш додаток. Да општиш со возрасните и понатаму како на шеснаесет години, да имаш впечаток дека само глумиш возрасен? Да глумиш писател и литерат, да го пародираш литературниот стил и зрелите, префинети фрази? Да пристапиш како уметник во безмилосна јавна игра за своето сопствено „јас“, скришум угодувајќи им на своите непријатели?

И – ети ти, на самиот влез во јавниот живот добив ракоположение невеликолепно, бев штедро миропомазан со нижата сфера. А, она што уште повеќе ја компликуваше работата беше тоа што на моето однесување во друштво, исто така, можеше многу да му се забележи и тоа беше целосно матно, бедно, мизерно и беспомошно спрема полуодличните светски луѓе. Некаква неумешност, изродена од инает, а можеби од грижа, не ми дозволуваше да се усогласам со каква било зрелост и честопати се случуваше од страв едноставно да ја штипнам онаа личност што кон мојот дух пристапуваше мило со својот дух. Колку ли им завидував уште во колепката на оние иссублимирани литерати и на очигледно предодредените за возвишение, чија Душа постојано се стремеше угоре, небаре со шило боцкана право во газот; на сериозните писатели, чија Душа сериозно се сфаќаше и кои со вродена леснотија, во голема творечка мака, оперираа со толку виши, возвишени поими, прифатени еднаш засекогаш, што дури и Бог лично безмалку им беше нешто обично и малку благородно. Зошто не му е секому дозволено да напише уште еден роман за љубовта или во тешки болки да растргне некаков општествен јад и да стане Борец за угнетените работи? Или да пишува стихови и да стане Поет и да верува во „светлата иднина на поезијата“? Да биде талентиран и со својот дух да ги храни и да ги подига широките маси на неталентираните духови? А, какво задоволство е тоа да се тормозиш и да се измачуваш, да се посветуваш и да се спалуваш како жртва, но секогаш на повисоко ниво, во категории толку сублимирани, толку – возрасни. Сопствената сатисфакција, како и туѓата сатисфакција – да се изживуваш со посредство на илјадагодишните културни институции – е толку сигурна, како да си ја вложил својата заштеда во Државна штедилница. Ама јас, за жал, бев пилиштар и пилиштарството беше мојата единствена културна институција. Бев двојно фатен и ограничен – еднаш од сопственото детско минато, кое не можев да го заборавам – вторпат од детството на човечките претстави за мене, од таа карикатура со која пропаѓав во нивните души – меланхоличен роб на зеленилото, ете, бубачка во длабок и густ честак.

(продолжува)

Превод од полски: Филип Димевски
Извор: Фердидурке, Бегемот, Скопје, 2015.
Слики: Nicholas Scarpinato