Играч на фанта

Во чест на починатиот Владимир Плавевски (лекар, писател, фотограф...), објавуваме негов расказ, за младоста во Скопје од пред 75 година.

 

Одеднаш, влезе Директорот. Станавме и додека стоевме растреперени, Директорот пред нас истурка главучесто момче, го смести на празното седало до мене и замина. Момчето имаше крупни очи, маслосана костенлива коса и немирен поглед. Со денови ја вртеше главата кога ќе му го видев опулот.

Секогаш доаѓаше прв во класот, а последен си заминуваше. Но, не пишуваше кога предаваа, а ако пишуваше, најчесто чкрташе разноразни фигури. Кога требаше да одговара, почнуваше да плаче. Сите оценки му беа слаби.

Еден ден, служителот ми нареди веднаш да се стокмам во канцеларијата на Директорот. Се подисплашив. Никогаш не сум бил кај Директорот и воопшто не знаев зошто ме повикува. Влегов како преплашено кутре.

„Ти си виновникот!“ извика Директорот кога ме здогледа. Од страв не можев да прозборам. Не знаев за што сум виновен.

„Каков прекар сте му заденале?“ ме допраша суво.

„...На кого?“ пропелтечив.

„На новиот ученик!“ рече луто.

„Гличко...“ промрморив.

„...Аха! А, го подучуваш ли ти твојот нов другар?“ продолжи со поблаг тон.

„Не го интересира училиштето...“ брзо одговорив.

„Молк!“, ме пресече. „Од денеска те задолжувам да работиш со него! Неговиот слаб успех мора да се поправи!“ ми нареди, седна во фотелјата и запали цигара. Се завртив пеплосан и излегов.

Веќе утредента јас и Гличко се сторивме близнаци. Не се бунтуваше од моето присилно туторство. Каде беше тој, таму морав да бидам и јас. Му ги пишував домашните задачи пред часовите, му ги кажував решенијата на контролните задачи и му шепнував кога одговараше. Кон ништо не пројавуваше интерес.

Еден мрачен ден со Гличко се враќавме од училиште. Во блискиот чикмак наидовме на врева. Неколку маалски мангупи играа фанта.

Фантата беше маалска комарџиска игра. Играчите исцртуваа права линија на земја и од одредена далечина фрлаа метални монети кон линијата. Оној чијашто монета беше најблиску до линијата ги земаше сите други монети и ги фрлаше во висина. Монетите се вивнуваа угоре во воздухот и со вртење паѓаа на земја. Сите монети спрострени со лице угоре ги земаше првиот играч. Преостанатите пари ги земаше следниот играч, чија монета била втора до линијата, и повторно ги фрлаше во воздух. Спрострените монети со лицето угоре беа негови, а преостанатите, со опачината, за следниот играч. И сè така додека не се потрошеа монетите. Потем, повторно фрлаа пари кон линијата. Првиот до линијата горделиво ги земаше монетите и ги фрлаше во воздух додека другите со треперење исчекуваа како ќе се спрострат на земјата.

Фантата беше мракобесна комарџиска страст на маалчаните. Постоеја дури и професионални играчи на фанта, наречени фантаџии, кои шетаа од маало до маало и добро печалеа од фантата. Ако попаднеа во шепите на итрите фантаџии наивните маалчани губеа и месечна заработувачка.

Застанавме крај играчите на фанта и ја следевме играта. Очите на Гличко пламтеа со невиден жар додека ја следеше играта. Првпат забележав дека пројавува интерес кон нешто.

„Сакаш да играш фанта?“ го прашав.

„Немам скршена пара...“ брзо одговори, загледан во монетите што се прпелаа во воздухот како риби.

Имав неколку паричиња во џебот. Ги чував да си купам ѓеврек сусамец. Со тешко срце извадив едно париче и му го дадов. Лицето му се озари. Се вмеша меѓу играчите. Веднаш го истуркаа и тој почна да цимолка. Брцнав во џебот и ги покажав паричињата. Играчите кимнаа со главите и Гличко застана меѓу нив.

Во фрлањето пари кон линијата ја збодна мојата паричка во самата линија. Полека ги собра сите паричиња, ги стави во дланка, ја покри со другата дланка, ја бакна дланката и со занес тресеше, слушајќи го металното клопотење што стануваше сè погласно и побрзо. И кога ѕунот стана најгласен, мигновно ги вивна парите високо во небото. Тие во брз вртеж се извишија на мрачното небо, за миг како да застанаа, се стурнаа прудолу и, звучно шлапкајќи, се спружија на земја. Сите беа пружени на земја со лицето угоре. Гличко со триумфален израз на лицето ги собра сите пари, ги турна во џебот и застана на местото за фрлање. Играчите го меркаа со недоверба. Одеднаш, од небото удри силен дожд и сите се разбегавме.

Застанав со Гличко под најблиската стреа и додека дождот лееше тој ми ја врати паричката, покажувајќи ми ги останатите спечалени пари.

Дождот секна. Гличко погледна со скуден опул во комарџиските монети и тивко шепна дека мора да појде дома. Потем, ме погледна со својот плачлив поглед и ме покани да појдам со него.

Никогаш не ме беше занел во неговиот дом. Шлапкајќи низ маалските калливи улици стигнавме пред неугледна куќарка од ќерпич, со тенеќен покрив и дребна порта направена од раскапани штици. Го повлече ’рѓосаниот тел што изигруваше квака и ја отвори вратата. Со тегобен чкрипеж влеговме во темнина. Ме облеа неподнослива реа на застоен воздух и мачен мирис на манџа. Спроти нас, во противсветлина од прозорецот, дебнеше таинствена фигура. Гличко ја запали светилката. Сув, испиен човек со празни очни длапки седеше на креветот. Гличко ги стави комарџиски дребни пари на маса.

„Кој е со тебе?“ праша слепиот, пипкајќи ги парите.

„Другар од класот... Учиме заедно“, брзо одговори. Пријде кон шпоретот, го подигна капакот од тенџерето што тивко крчкаше и со црпалка стави јадење во три маслосани, метални чинии. Чиниите ги стави на масата со испукана мушама и во нив напика посивени алуминиумски лажици. Пријде кон слепиот, го фати за рака и внимателно го седна на столот. Зеде сомун леб што мирисаше на мувла, открши три фидајки и брзо ни ги раздели.

„Јади...“ ми рече и почна шумно да срка од чинијата.

Ја воврев полека лажицата во топлата маслосана вода во која се распознаваа неколку зрна леќа. Гличко гладно голташе од топлата чорба, гризејќи со големи касајци од лебот. Слепиот човек сркаше со лажицата, капејќи по мушамата масни капки.

„Не си гладен?“ праша слепиот, брзо ја прибра мојата чинија кон себе и лакомо ја исрка содржината. Гличко ги собра чиниите една во друга, извади крпа и ја забриша мушамата од масата.

„Што ќе правите?“ праша човекот.

„Гледај си ја маката!“ одговори Гличко. Ги спростревме книгите и тетратките врз влажната, искоравена мушама. Слепиот цело време седеше неподвижно и молчеше.

„Каков ученик е син ми?“, одеднаш тивко праша.

„Може да биде и подобар“, одвратив.

„Јас катаден му велам: оти учиш?“, додаде.

„Без знаење ќе биде слеп...“ одговорив и веднаш ги преапав усните. Настана долготрајна, непријатна тишина.

„Оди купи сомун тазе леб“, рече слепиот и му даде пари на Гличко. Гличко луто стана и брзо излезе од собата. Останавме сами јас и слепиот. Човекот молчеше. Зад него забележав слика. Погледнав во сликата збунет од немирот во себе. Од сликата ме гледаа двајца прегрнати, насмеани млади луѓе. Влезе Гличко и го стави жешкиот сомун леб на маса. Сè уште зјаев во сликата.

„Овој овде е татко ми... Бил кулак, па го пикнале во затвор. Мајка ми умрела од офтика, а ќе сум умрел и јас да не се појавел чичко ми, овој на сликава до него“, со прст покажуваше врз пожолтената фотографија.

„...Директорот!“, скоро викнав.

„Тогаш бил на власт. Го извадил татко ми од апсааната полужив, ослепен...“

„У, у, у!“ почна да завива престрашено слепиот. „Брат ми е голем човек... Голем човек! ...У, у, у...“

Гличко му пријде, го зеде за рака, го легна на креветот и го покри со черга. Потем, седна до мене и додека околу нас се ширеше заносниот мирис на тазе леб, јас и тој чкртавме задачи по листовите.

Завршивме со учењето. Станав, го поздравив слепиот човек и пред да излезам тој ме изненади со прашање:

„Игра ли мојов фанта?“

Го погледав Гличко. Тој брзо ја заврти главата.

„Не игра...“ излажав.

„Подобро фанта одошто ука“, рече.

Веќе не отидов кај нив. А кога заврши учебната година, со трепет и страв ја исчекував поделбата на свидетелствата. Гличко седеше на клупата до мене и гледаше пред себе. Знаев дека му е сеедно. И кога соопштија оти во класот нема повторувачи, ги ококорави очите и ме гледаше долго клепкајќи со плачливиот поглед.

Штом излеговме од училиштето, наидовме на џагорлива група играчи на фанта.

„Имаш пари?“ ме праша.

„Овие се фантаџии...“ се извлекував, стегајќи ги љубоморно парите во џеб.

„Дај! Од ќарот, пола ќе биде за тебе“, ме разубеди.

Му ги дадов сите пари и тој се вмеша во групата. Играше долго и упорно. Напати добиваше и тогаш горделиво ми го покажуваше спечаленото. Го молев да си заминеме, но тој, обземен од таинствената комарџиска страст, повторно застануваше во џагорот и настојчиво фрлаше пари кон линијата. За половина час ги загуби сите мои пари.

„Лут си?“ ме праша.

Молчев.

Полека си замина.

Не го видов со недели. Кога го видов, беше ослабен, стуткан и растреперен.

„...Умре татко ми“, тивко ми соопшти како да се правда.

Не знаев што да кажам. Молчењето траеше. Веќе немавме што да зборуваме.

„Што ќе правиш?“ небаре прозборев.

„Постои ли, некаде на светов, град на фантаџии?!“ праша тивко.

„Постои...“ одговорив.

„Каде?!“

„Во Америка... Гледав во кино“, одговорив суво.

„Ќе одам таму...“, ми рече.

„Оди!“, одвратив.

Веќе не го видов. Појдов и на училиште. Тој не дојде во класот. Ме прашуваа каде е, а јас навистина не знаев што се случува со него. Набрзо се раширија таинствени гласишта дека избегал преку граница.

Некаде пред Новата година служителот повторно ми нареди да појдам кај Директорот. Повторно ме обзеде страв. Влегов смерно во канцеларијата. Седеше во кожената фотелја, слушаше вести на радио и пиеше чај. Ме погледна сомнително, стана, ја затвори внимателно вратата и уште повнимателно ги затвори прозорците. Брцна во џебот од палтото, извади син плик, го одвитка и со претпазливост ми тутна в рака тврда картичка.

„Ти испраќа разгледница“, ми пафна дим од цигарата в лице.

„Кој?“ прашав глупаво да не го покажам стравот.

„Кога умре брат ми, избега, не знам како, преку граница... По луѓе добив абер од него дури од Америка! И тоа сега, кога Исток нè отпиша, а Запад го исплукавме“, тивко мрмореше и луто пафкаше со димовите.

Погледнав во разгледницата. Светлечки реклами, мистериозни куќи, луксузни автомобили, свет на соништата, експлозија на бои. Одзади беше начкртан потпис „Гличко“, со поздрав до мене.

„Отишол...“ мрморев стаписан од сознанието.

„Како да им објаснам на моине?“ се туфкаше Директорот. Стана, ми ја зеде разгледницата, ја искина на ситни парчиња и ја фрли во разбаботената печка.

Од радиото допираше драматичниот глас на спикерот.

„Разбираш ли што кажуваат?“ луто ме праша.

„Не слушам вести...“ промрморив.

„Ќе ни го столчат ’рбетникот“, суво одврати.

„Русите или Американците?!“ прашав наивно.

„Молк! Ништо не сум ти кажал, ништо не сум ти покажал, ништо не знаеш!“

Екна ѕвончето и нè освести весел детски џагор. Директорот ја изгасна цигарата од пепелникот и ме испрати до излезот. Ме облеа студен воздух.

Во маалото ме заплисна весел џагор. Група фантаџии играа фанта на подмрзнатиот снег. Лизгајќи се со моите раскапани чевли, пријдов кон групата и фрлив паричка. Бев прв на линијата. Ги собрав парите, ги протресов во вкочанетите дланки и силно ги вивнав кон леденото небо...

Цртежи: Stefan Zsaitsits

Извор за расказот: Владимир Плавевски - Динга стоп: скопски приказни од Ново маало (2018, Арс Ламина); и „Скопски раскази“ (Темплум, 2022)

Владимир Плавевски (1948-2023) – раскажувач и фотограф. По професија лекар. Учествувал на голем број групни изложби во земјата и во странство и е добитник на поголем број награди и признанија. Автор е на многубројни сценарија за ТВ‒серии, филмови, радиодрами, драмски текстови, неколку книги раскази и романи, како и две книги посветени на фотографијата.

Освоил неколку награди за раскази. За романот „Јадица“ ја доби наградата Роман на годината на „Утрински весник“ за 2013. Во 2020 ја доби наградата „Стале Попов“ од Друштвото на писателите на Македонија (ДПМ) за книгата „Боксерот од Ново Маало“.

Повеќе.