„Тоталитаризмот“ и „Источната уметност“ (2)

Денес е 15-ти мај. Што се случуваше на 15-ти мај (доколку ги земеме предвид сеќавањата на Антонина Пирожкова, станува збор за 15-ти мај, но архивите на НКВД зборуваат дека станува збор за 16-ти мај) пред шеесет и девет години? Се случуваше нешто страшно. На вратата на Антонина Пирожкова во Москва (таа година мај бил многу студен, а неколку дена претходно паѓал снег) во пет часот наутро се слушнало тропање. Тоа биле два члена на НКВД, додека останатите двајца чекале во автомобилот. Припадниците на НКВД претурале по ракописите на сопругот на Антонина, Исак Емануилович Бабељ и заплениле повеќе фасцикли кои потоа засекогаш исчезнале. Потоа од неа барале да појде со нив до местото Переделкино во потрага по Исак Емануилович, кој пишувал во својата куќичка. Оттаму сите заедно се вратиле во Москва. Пред вратата на Лубјанка (главниот штаб на КГБ), каде го донеле, Бабељ на својата сопруга и’ рекол дека ќе се видат повторно. Меѓутоа, тие никогаш повеќе не се виделе. Еден советски документ од 1939 година наведува “голем број примери кои се однесуваат на десно-троцкистичките и шпионските организации“, кои се случувале во последните месеци. Бабељ е стрелан следната година, откако бил осуден како организатор на терористичка организација и како западен шпион. Мислам дека истиот ден кога бил уапсен Бабељ е уапсен и режисерот Всеволод Мејерхолд. Не треба особено да се истакнува дека тоа се страшни настани. (Ако смеам да вметнам и лична забелешка: Бабељ е еден од моите омилени писатели.)

Сепак, сметам дека тие страшни работи нема никако да ги опишеме ако за нив речеме: „тоталитаризам“. Мислам дека употребата на ознаката „тоталитаризам“ нималку не придонесува за разбирање на специфичните и монструозни динамики на тогашното советско општество, туку токму спротивното, нè одвраќа од разбирањето. Таа би требало да објасни многу повеќе: наводната структурна идентичност на настаните кои се случувале во Советскиот сојуз, во нацистичка Германија и во Италија на Мусолини, а по можност и објаснување за останатите општествени околности во кои, на пример, и јас самиот го поминав своето детство и адолесценцијата.

Доколку, како што наведува придружното писмо со кое бев повикан на предавањето, кај нас уште од деведесеттите се манипулира со поимот „тоталитаризам“, а тој збор мене ми се чини соодветен, тогаш дали не би го прецртале оној период од историјата кога овој простор во досегашната историја најмногу просперирал. Треба да се истакне дека сериозната научна расправа, токму во времето кога студената војна требаше да дојде до својот крај (и кога периодот на сталинизмот почнаа да го истражуваат заеднички американско–руски проекти, како на пример, проектот „Annals of Communism“), „Западот“ некако го отпиша поимот „тоталитаризам“. Тој поим, колку што ми е мене познато, повеќе или помалку престана да се употребува во сериозните дискусии барем една деценија порано. Одличен пример од деведесеттите години е книгата „The Road to Terror“, која ја подготвија Џ. Арч Гети (J. Arch Getty) и Олег Наумов (Oleg Naumov). Досега тоа е сигурно еден од најдобрите прилози за разбирање на оние механизми кои во втората половина на триесеттите години доведоа до голем терор во Советскиот сојуз. Овие двајца историчари, истражувајќи ги советските архиви, собраа фасцинантни и застрашувачки материјали и во своите коментари истите ги интерпретираа на високо теориско ниво, за да го направат одвишно манипулирањето со поимот „тоталитаризам“. Во таквите сериозни истражувања на поимот „тоталитаризам“ едноставно не му е местото.

Во таа смисла, инаугурацијата на поимот „тотали¬таризам“ во деведесеттите години во Словенија, беше анахрона. Ако поимот „тоталитаризам“ му служеше на „Западот“ за дискредитација на советскиот реален социјализам во периодот на студената војна, кој според доктрината за „тоталитаризмот“ бил структурна аналогија на фашизмот и нацизмот, фукнцијата на тој поим во Словенија во деведесеттите години беше наменета за повторно интерпретирање на минатото. Појдовната точка за воведувањето на овој поим беше, се разбира, тезата дека во Словенија периодот до 1990 година беше еднаков на сталинистичкиот терор, па дури и сличен со Камбоџа во времето на Пол Пот.

Таа идеја самата по себе е бизарна. Кога Томаж Шаламун, кој навистина имаше проблеми со југословенскиот социјализам (дури помина и неколку дена во затвор заради духовитите песни за социјализмот од типот на Ludvik XIV), во седумдесеттите години во Америка се обиде да игра на картата на источен дисидент и му се обраќаше на Чеслав Милош на следниот начин: „Што мислите, дали и јас треба да останам во Америка и да пишувам како вас на англиски?“ Милош го погледнал и љубезно му одговорил: „Престар сте, млад човеку, за да можете да го замените јазикот. Освен тоа, Тито не е Сталин, вратете се дома.“

Претставувањето на периодот до 1990 година во Словенија и Југославија како еднаков на сталинистичкиот терор од триесеттите години е, како што реков, бизарно. Зошто? По 1990 година беше суштински непотребно да се докажува дека реставрацијата на капитализмот заедно со воведувањето на граѓанскиот парламентаризам итн., значело демократизација и премин кон нормалност. На просторот на (бивша) Југославија тоа можело да биде само перверзија.

Знаеме што значеа деведесеттите години за Југославија. Катастрофа. Поврзувањето на тоталитаризмот со Југославија може да има само една функција: обид да се прикрие фактот дека војните на територијата на бивша Југославија беа последица на реставрација на капитализмот и воведување на граѓанската парламентарна демократија со која избувнаа мрачните општествени сили кои никој не знаеше и не сакаше да ги совлада. Катастрофата се случи токму тогаш кога тие сили срушија нешто што наводно беше „тоталитаризам“; а силите кои ја предизвикаа војната беа оние кои се ослободија со „демократизацијата“. Во името на демократијата југословенските интелектуалци од осумдесеттите години потпишуваа петиции за Шешељ, Парага и Јанша. (За последниов потпишав нешто такво кога бев во основно училиште.)

Ако зборуваме за „тоталитаризмот“, значи, тоа го правиме за да заборавиме како процесот на „демократизација“ во осумдесеттите години во Југославија беше и вистинска ескапада на најреакционерните сили: национализмот, шовинизмот, милитаризмот итн. Тој никако не беше само тоа, но, меѓу другото, беше и тоа. Фанатизмот во раскинувањето со „тоталитаризмот“ во деведесеттите години може да послужи за легитимирање на тој процес. Се разбира, мораме да го земеме предвид и тоа дека во општествените процеси од осумдесеттите години се појавуваа и еманципаторски потенцијали. Но, сепак, според моето мислење, кон тие појави треба да се биде многу покритичен отколку што тоа е случај денес. Озрен Пуповац неодамна спроведе многу интересна анализа. Таа зборува за тоа како во осумдесеттите години некои теории кои изгледале многу прогресивно (конкретно, „радикалната демократија“), имале изразени реакционерни политички последици. Во врска со тоа, размислував маоистички. Мао Це Тунг вели: за идеалистот е важна само намерата, за вулгарниот материјалист само остварувањето, а дијалектичкиот материјалист поаѓа од единството на намерата и остварувањето. Остварувањето ја осветлува вистинската намера, а конечниот ефект ни овозможува да судиме за намерата.

Поимот „тоталитаризам“, чија спротивност би требало да биде „демократијата“, денес пред сè е во функција да оневозможи покренување критичка анализа за поимот „демократија“. Манипулирањето со поимот „тоталитаризам“ го спречува доживувањето на демократијата како историски процес, зашто претпоставува дека таа е метафизички ентитет. Тоа што суштински мораме да го вметнеме во критиката, кога го критикуваме поимот „тоталитаризам“, е всушност „демократијата“. Демократијата не смееме да ја сфаќаме метафизички, туку дијалектички. Како што пишува Брехт во Me-ti:

„Mi-en-Leh (= Ленин) говореше: Воведувањето на демократијата може да доведе до воведување на диктатура. Воведувањето на диктатурата може да доведе до демократија.“

Се разбира, таа мисла се однесува на дијалектиката на „диктатурата на пролетаријатот“, како однос помеѓу демократизмот и диктатурата во периодот на изградбата на социјализмот. Во врска со оваа дијалектика, како што знаете, во државите на таканаречениот „реален социјализам“ почнаа да се појавуваат тешки неприлики, па и монструозности. Но, таа појдовна гледна точка која ја наведува Брехт (дека демократијата и диктатурата не се метафизички спротивности, туку дека се во некаков метафизички однос) треба секако да се сле¬ди. Поимот „тоталитаризам“ во одбраната на демократијата како метафизички ентитет, ја негува фантазијата дека „тоталитаризмот“ не може да биде содржан во самата демократија. Тоа значи дека помеѓу „тоталитаризмот“ и „де¬мо¬кратијата“ не постои дијалектички однос и токму тоа ја открива структурната разлика помеѓу сталинизмот и фашизмот/нацизмот. Ако таканаречениот реален социјализам се остварил како раскин со граѓанската демократија со помош на револуцијата, тогаш проблемот со фашизмот/нацизмот е токму поентата дека него го овозможила демократијата. Германскиот нацизам се остварил по „демократски“ пат. Во функција на зачувувањето на капиталистичката моќ, во некоја смисла тој претставувал продолжение на парламентарната демократија со поинакви средства. Од друга страна, пак, и сталинизмот и фашизмот/нацизмот се случувале во некаков однос кон социјалистичката револуција. Проблемот на сталинизмот меѓу другото е и проблем на успешната револуција која се наоѓала во структурен теснец, а италијанскиот и германскиот фашизам се последица на неуспешна социјалистичка револуција. Револуцијата требало да се случи, но не се случила, односно се случила, но била поразена. Ситуацијата ја овозможила социјалистичката револуција, но со неа се зачувала старата капиталистичка моќ. Во таа смисла фашизмот и нацизмот настапуваат како сурогат на социјалистичката револуција, тие претставуваат укинување на граѓанската демократија во функција на истата моќ на која претходно и’ служела граѓанската демократија. Како што Славој Жижек тврдеше за Хитлер: „тој го претставуваше високиот спектакл на Револуцијата, за да може да преживее капиталистичкиот поредок.“

ДПУ во своето писмо ја истакнува употребата на зборот „тоталитаризам“ во деведесеттите години. Сепак, треба да се додаде и следното: тоталитаризмот не е поим кој во Словенија се појавил дури во таканаречената “транзиција“. (Поимот „транзиција“, употребуван како ознака за патот при преминот од социјализам во капитализам, е навистина смешен ако знаеме дека во времето на социјализмот за него говореа дека тој самиот е период на транзиција. Транзиција кон комунизмот.) За тоа каква улога имаа некои уметнички практики во идеолошкиот дискурс во Словенија, во насока на афирмација и легитимизација на поимот „тоталитаризам“, ќе зборувам понатаму во текстот. Меѓутоа, ми се чини интересно тоа дека поимот „тоталитаризам“, во склад со владејачката идеологија на југословенскиот социјализам, која сакаше радикално да се дистанцира од „истокот“, беше вклучен дури и во училишната програма и тоа во оној период кој денес го именуваат како период на „оловни години“ и „ресталинизација“. Ако се обидам да се изразам во идиотскиот стил на тие луѓе, тогаш ќе морам да го кажам следното: со поимот „тоталитаризам“ денес манипулираат оние на кои им бил испран мозокот од страна на социјалистичкиот образовен систем. Си спомнувам за учебникот „Општеството и социјалистичкиот морал“ за осмо одделение (во основно училиште) од 1977 година, кој го напишаа Вељко Рус и Јоже Штер. Тоа беше моралистички учебник или некаква лаичка варијанта на веронаука. Во него на многу бизарен начин беше одредено што е тоа „тоталитаризам“: „подредување на интересите и работата на секој поединец кон интересите, целите и желбите на целината“. „Тоталитаризмот“ е колективен еквивалент на она што на индивидуално ниво претставува „себичноста“. „Како што себичноста заборава дека човекот е општествено битие, така и тоталитаризмот заборава дека човекот е индивидуално битие. Како што себичноста го признава само поединецот и неговата корист, така и тоталитаризмот ги признава само колективот и интересите на целината“.

Значи: спротивност претставуваат „себичноста“ од една, а „тоталитаризмот“ од друга страна. Наспроти двете е човечноста која го одредува „прилагодувањето на интересите“: „Значи, тоталитаризмот и егоизмот не се човечни, туку такво е прилагодувањето на интересите кои во најголема мера ќе ги задоволат сите луѓе и ќе ги направат среќни“. Тоа е сè околу размислувањето за употребата на поимот „тоталитаризам“ во историјата на словенечкото општество.

Постојано зборувам за поимот „тоталитаризам“ како поим кој произлегува од периодот на студената војна. Меѓутоа, како што се случува често со таквите поими, „тоталитаризмот“ е поим кој лутал наоколу уште пред студената војна, а „Западот“ во тој период го користел за свои специфични цели. Во триесеттите години тој поим најпрвин се употребувал исклучиво во однос на фашизмот и нацизмот и како таков бил многу попрецизно дефиниран. Како таков го користеле и комунистите. На пример, Палмиро Тољати во своите предавања за фашизмот, каде меѓу другото истакнува дека фашизмот станал тоталитаризам кога во него преовладала моќта на финансискиот капитал. Во таа смисла, во Словенија кон крајот на триесеттите години, поимот „тоталитаризам“ го користел и Едвард Кардељ, кој зборот го ставал во наводници.

Поимот добил проширено значење во тоа време, а потоа него го развиваше Хана Арент. Врз основа на податоците кои ми беа достапни, еден од првите примери за употребата на поимот „тоталитаризам“ за Советскиот сојуз, значи еден од првите примери за употребата на поимот кој ги поврзува фашизмот и сталинизмот кон крајот на триесеттите години, се јавува кај Троцки. Во 1939 година Троцки го напишал текстот „Тоталитарната бирократија и уметноста“. Интересно е што употребата на поимот „тоталитарно“ се појавува токму во врска со уметноста. (Исто така, многу интересно е тоа дека и меѓу Словенците, колку што мене ми е познато, првиот кој ја прогласи новата Југославија за „тоталитарна“ беше книжевникот Едвард Коцбек и тоа во време кога се наоѓаше во највисоките управни тела. Додуша и Борис Кидрич во текстот „Тактиката на Комунистичката партија на Словенија“ пишуваше за шпекулантите кои „изразуваат страв од моќта на Комунистичката партија и од опасноста на комунистичкиот тоталитаризам“.)

Уште поинтересно е тоа дека во тоа време можеме да најдеме и афирмативна употреба на овој поим, кога некој се удира в гради: „да, јас сум комунист“. Кај нас е карактеристично тоа дека такви беа оние кои денес се најгласни кога некои други треба да бидат прогласени тоталитаристи. Мислам на одредени фракции во RKC (католичката црква во Словенија). Така во октомври 1938 година можеме да го најдеме интересниот текст „Нашиот тоталитаризам“ во списанието „Mi mladi borci“, кое било гласило на католичката клерофашистичка група, “Mladci Kristusa Kralja”. “Mladci” (подмладокот) го прогласуваат „католичкиот тоталитаризам“ во теоријата и практиката во полемика со марксистите. Тој „тоталитаризам“, пред сè, е „борба за начела“. И тука повторно сме кај културата, уметноста и вредностите. Подмладокот се залага за „тоталитаризам“ токму тогаш кога станува збор за културата и уметноста, кога за нив е меродавно прашањето дали културата го одвраќа човекот од бога или не. Ако е така, тогаш тоа не е вистинска култура. Тоа можат да го разберат само оние кои веруваат во бога и во вечниот „природен“ поредок. Подмладокот се воодушевува од милитантниот католички идеолог од 19-от век, Антон Махнич и тврди дека „марксистот не може да биде сериозен писател, ако неговото творење поаѓа од марксистичките мисли. Формално, неговото дело можеби ќе биде на висина на творењето, но ако се гледа низ призмата на тоталитаризмот тоа нема да биде вистинско, чисто, потполно уметничко дело, затоа што ќе ги труе душите со својот атеизам“. Со оглед дека 2008 година беше прогласена за година на Трубар (протестантски реформатор и автор, 1508-1586 г.), интересно е да се цитира и неговото мислење за Трубар: „Го напиша нашиот јазик, тоа е неговиот голем културен труд, но, за жал, сакаше да му наметне ерес на нашиот народ, а тоа е неговиот некултурен труд.“

Зошто го цитирам ова? Зашто оние кои периодот од 1945 година до 1990 година го гледаат како отелотворување на злосторничкиот „тоталитаризам“, во име на демократијата радо би ги оствариле идеалите кои пред војната отворено ги прогласуваа за „тоталитарни“. Не можев да поверувам до каде достигнуваат денес тие тенденции, сè додека не наидов на еден од последните броеви на списанието “Третиот ден“ (Tretji dan), кое го издава РКЦ (Римокатоличката црква). Мислам дека исто како што нема смисла да се манипулира со дисквалификаторскиот поим „тоталитаризам“, така нема смисла и да се употребува дисквалификаторската етикета „фашизам“ во однос на појавите кои суштински не се фашистички. Јас сум против таквата употреба, зашто таа само ги замаглува работите. Сепак, кога станува збор за тоа издание на списанието, со мирна совест можам да кажам дека во денешната РКЦ постои радикална клерофашистичка фракција. Целиот број на списанието беше посветен на тоа како католиците мораат да се осврнат кон минатото, за да се изборат патриотизмот да биде официјално признат за морален победник во Втората светска војна и конечно да се одречат од ликовите како Грегориј Рожман и Марко Натлачен... Но, зошто?

Затоа што Рожман и Натлачен биле премногу умерени. Рожман, на пример, протестирал против мачењето во затворите. Вистинскиот католик мора да се огледа на Леон Рупник, кој бил премногу умерен, зашто не се сложувал со тие мачења и особено на Ловр Хацин, озлогласен шеф на патриотската политичка полиција која, се разбира, многу ги мачела луѓето и ги праќала во германските концентрациони логори. Но, извикува клерофашистичкиот подмладок, токму тука не смееме да бидеме сентиментални и половични, зашто вистинскиот католик добро знае дека комунистите се сатански расипани и дека не можат да бидат победени на друг начин освен со мачење. Тие треба да бидат измачувани во име на демократијата. Веројатно мислите дека ги прекројувам и карикирам цитатите, но и самите можете да го прочитате тоа списание. Наусо, списанието го објавува римокатоличката црква, која сè повеќе владее финансиски со словенечкиот простор, објавува неонацистичка програма со акцент на католицизмот.

„Третиот ден” е, се разбира, маргинално списание, меѓутоа идеите за кои се залага денес не се појавуваат само на маргините. Уверувањето дека фетишот на „демократијата“ е толку метафизичка вредност што во нејзино име вреди да се измачуваат другите (тоа значи укинување на најосновните „демократски стандарди“), денес зема замав и на многу други места. Помислете само на расправиите за измачувањето во Америка по 11-ти септември. Не само на расправиите, туку и на практиката поврзана со нив!

Недијалектичкото поимање на „демократијата“ како метафизичка вредност (и страшилото наречено „тоталитаризам“ ја има токму таа функција, со тоа што го блокира мислењето на политиката тоа го зачувува сакросанктниот фетиш на „демократијата“) на крајот овозможува спротивно поставување на „демократијата“ и „диктатурата“, како што тоа неодамна, да се вратиме на Истокот, го формулираше американскиот претседател Буш помладиот: „Источна Европа е важна за мене, зашто таму се присутни млади демократии, кои растат и цветаат. Претпоставувам дека на некој начин полесно е да се живее во диктатура. Но, тоа не е ниту праведно ниту чесно.“

Од чија страна тоа не е праведно и чесно? Кон кого не е праведно и чесно? Кон оној кој таму живее, но од кого? Тоа не е важно. Важни се вредностите. Накратко, станува збор за метафизички вредности, кои се над општествената реалност. Општествената проблематика ја сведуваме на вредностите. Праведност и чесност, по можност и љубов, која поврзува сè. „Што е тоа што нè поврзува? Љубовта! Она што ги опфаќа и пријателите и непријателите. Љубовта! Љубовта на говедото кон неговиот убиец, љубовта на убиецот кон говедото.“ Така пее хорот на месарите во „Светата Јоана“ на Брехт.

„Надкласните“ вредности како универзални вредности? Маркс на тоа место би додал дека малограѓанинот ги чувствува своите вредности како универзални, зашто ја застапува позицијата која се обидува да ги ублажи класните спротивности и затоа чувствува дека е над нив. (Затоа, се разбира, неговите вредности се самите по себе класни вредности. Малограѓански вредности.)

Кога еднаш ќе почнеме да ја сведуваме општествената проблематика на вредностите, а тоа го прават заговорниците на оперативноста на поимот „тоталитаризам“, веќе сме на лизгав, многу лизгав терен. Ви донесов издание на германското списание „Сигнал“ (Signal) од 1944 година, за да го видите. Немојте да мислите дека во него ќе најдете нешто што би личело на тотална мобилизација. Не. Во него нема ништо „тоталитарно“. Само вредности. Индивидуална иницијатива, слобода на пазарот со реклами за чорапи и парфеми... Дури има и мачка на насловната. Ако ги прелистувате другите броеви на ова списание, ќе видите дека во тој контекст нема никаков проблем, дури и ако сте пацифисти. На нацистичкиот хоризонт на вредности (барем во 1944 година, кога на Германија и’ горело под нозете) на декларативно ниво може да се пронајде простор и за декларирано ненасилство. Во еден од броевите на ова списание, на пример, објавен е текст за Ганди, преполн со восхит. Тој беше борец против англискиот империјализам, голема душа итн. Па уште бил и вегетаријанец. Во демократија каква што беше Англија, неговите идеи тогаш се чинеа опасни, но на нацизмот тоа не му пречеше. За да нема недоразбирање: го почитувам Ганди и му се восхитувам. Сакам само да кажам дека восхитувањето од Ганди сè уште не е нешто заради кое идеолошката позиција на еден човек би била a priori некомпатибилна со нацизмот. (Тоа уште повеќе важи за воодушевувањето од спиритуалноста. Во Тибет нацистите виделе некаков идеал на човечкото општество!)

Во тоа семејно и нацистичко списание има само една порака: подалеку од идеологијата, кон вредностите! Во изданието кое ви го донесов се наоѓа и текст со наслов „За што се бориме?“ Одговор: Станува збор за Европа, европската култура. Повторно сме кај културата, против апстрактните идеологии, за европска заедница на народите и грижа за човекот. Во средината помеѓу парите и машината стои човекот, не само непознато туку и несреќно суштество.“. „Човечката вредност е она за што се бориме“. Не сакаме никаква апстрактна идеологија, само тоа не, вредностите се: 1. „можноста да се имаат деца“, 2. „да бидеш тоа што си“, значи, остварување на сопствените внатрешни потенцијали, 3. „поседување на дом“, 4. „да се разбира реалноста“, 5. „да се негува тоа што традицијата ни го оставила“, 6. „да се храниме со убавината“, 7. „да празнуваме во радост“, 8. „да се доживее светот“ и, се разбира 9. „да се биде човек“. Тоа се, накратко, хуманистичките вредности. Конкретните одговори на прашањето „за што се бориме“ се: 1. „правото на култура на човекот“, тоа е на прво место, 2. „за конечно решавање на работничките проблеми“, значи, од работникот да се направи ситен буржуј, „за семеен простор“, „грижа за селаните“ и „слобода за Европа и крај за нејзините многубројни братоубиствени војни“, а потоа, во тоа списание, се наоѓа слика со натпис „да бидеме во можност да живееме во таква Европа“ токму со такви идиотско-среќни лица како што денес можете да ги видите на плакатите, каде и да се завртите.

Се разбира, притоа се одвивала жестока кампања против пушењето. Евреинот во нацистичката иконографија задолжително бил претставуван како дебел човек со цигара. Промовирана била и биохраната итн. Накратко, приврзаникот на денешните владејачки вредности, во тој контекст, би можел да се чувствува како дома. Ако прелистаме такво списание и списание од Советскиот сојуз од истото време, во однос на вредностите, можеме да најдеме голема сличност помеѓу денешна Европа и тогашна Германија, отколку помеѓу тогашна Германија и Советскиот сојуз. Се разбира, не треба да се изгуби од вид дека тоа била 1944 година. Во тоа време Германците ја промениле својата пропаганда, отстапиле од „најчовечката“ патетика и почнале да пропагираат „хуманистички вредности“. Мојата поента не е во тоа дека сето тоа што ви го покажав во врска со ова списание е само по себе нацизам. Воопшто не. Станува збор, генерално, за општо формулирани малограѓански вредности. Тоа би можеле да го интерпретираме како збир на малограѓански вредности. Тие вредности, сами по себе, сè уште не се нацизам. Ако тврдиме нешто такво, тоа би значело сведување на општествената проблематика на ниво на вредностите, значи, тоа е она што сака да го лансира ова списание. Тие вредности, сами по себе, сè уште не се нацизам, но се компатибилни со него. Тие можат да бидат идеално одгледувалиште на нацизмот. За да го доведеме фашизмот/нацизмот на ниво на разговор за вредности воопшто не е потребно да се имаат оние вредности кои веднаш ги идентификуваме како војнички дух. Во 1945 година Брехт напишал фрагмент од нереализираната „Поучна поема“ за природата на човекот, со наслов „За мирот“:

Многумина погодени од стравовите на војната, во наше време Силно и прекорно се вртат против „војничкиот дух“
Затоа што мислат: од таквиот дух произлегува војната
И борејќи се против неа, мислат дека ќе го победат и него.
Но, војните не настануваат од војничкиот дух.

Се разбира, постојат и љубители на војната, стручни за неа, занаетчии, Страсно приврзани за златното тло, со својата рачна работа. Нив многу брзо им се придружуваат оние луѓе  Кои не ја сакаат војната и ја прогласуваат за неизбежна. Ја нарекуваат продолжение на политиката, но со други средства.

Многу интересно искуство со фашизмот е она кое го имал Пјер Паоло Пазолини, кој во младоста бил член на фашистичката универзитетска организација. Тој за време на војната патувал во Берлин на конгресот за култура на младите фашисти „нова Европа“. Пазолини не го доживеал фашизмот како тотална мобилизација и политизација, туку како тотална деполитизација и како застрашувачки налет на нормалноста. Подоцна, најмногу се гнасел од тоа дека како млад го доживеал фашизмот како што рибата ја доживува водата, како нормалност која се подразбира. Тоа искуство толку повеќе влијаело на тоа што на крајот од животот тој ја спознал капиталистичката реалност која го опкружувала, како нов фашизам/нацизам, за што, понекогаш зборувал со речиси апокалиптичен тон. Пазолини во 1966 година во текстот „Крајот на авангардата“ поставил многу непријатно прашање: „Но, дали можеме да зборуваме за преродба на нацизмот? Дали нацизмот е воопшто изумрен? Зарем не бевме луди ако верувавме дека тој беше само една епизода? Зарем нацизмот не ја дефинираше „нормалната“ ситна буржоазија? Зарем не ја дефинира сè уште?“

На нацизмот му појде од рака токму тоа дека најстрашните работи беа перципирани како застрашувачки нормални. Роман Полански, на пример, во своите мемоари потресно го опишува своето искуство од детството, како за време на војната се создавало гетото во Варшава. Најпрвин Евреите морале да се легитимираат неколку пати, потоа морале да носат жолти ѕвезди, потоа морале да се преселат во гетото, но сето тоа се случувало толку постепено што дури изгледало некако законски, додуша грозно, но неизбежно, некако нормално. Потоа, околу гетото почнале да подигнуваат ѕид, но ѕидот бил изграден порано, пред да им стане јасно на луѓето што значи тоа. И покрај тоа, тие мислеле: „сепак живееме во цивилизиран свет, во Европа, во дваесеттиот век...“

Сето тоа се одвивало некако мирно, законски. И, се разбира, секогаш во близина се наоѓале и „добри луѓе“, луѓе со вредности, каков што бил загрепскиот бискуп, а подоцна кардинал, Степинац, кој бил признат од страна на РКЦ. Тој благословен Слепинац му пишувал на Анте Павелиќ, во врска со депортацијата на Евреите во концентрациони логори, тоа да се направи на хуман начин, со хумани транспортни средства и притоа да се сочува чувството на човечко достоинство. Значи, ни случајно да не помисли некој дека тоа не е нешто нормално. Се разбира, пред сè, да се одвојат крстените Евреи од некрстените.

Кон првиот дел

Извор: Маргина 88