Нашите институции, рефлекси, културата - не се демократски

Економските, образовните и судските реформи неопходни за латиноамериканската модернизација не можат да се изведат доколку не им претходи или не ги следи реформата на нашите обичаи и идеи, на целиот комплексен систем на навики, знаења, претстави и форми коишто ние ги разбираме како „култура“. Културата во чиишто рамки ние денес живееме и работиме во Латинска Америка не е либерална ниту демократска. Ние имаме демократски влади, но нашите институции, нашите рефлекси и менталитетот се мошне далеку од демократски. Тие остануваат популистички и олигархиски, или апсолутистички, колективистички или догматски, оптоварени со општествени и расни предрасуди, неизмерно нетолерантни спрема политичките противници и склони кон најлошиот од сите монополи, располагањето со вистината.
Марио Варгас Љоса

Низа пати во рубрикава сум пишувал против патријархализмот-парохијализмот, сметајќи ги за главни одредници на една заостаната и авторитарна свест која е главна пречка за нашата модернизација. Тој патријархализам-парохијализам го гледаме секаде околу нас и тоа начело на однесување сеуште ги држи повеќето лостови на моќта во општествово.

Политикологот Едвард Банфилд уште пред половина век правеше анализи во кои докажуваше дека силната ориентација кон семејството, како онаа во Сицилија, на пример, придонесува за високото ниво на корупција во тие средини. Таа теорија води потекло од Платон, од неговите согледувања дека од семејните односи, посебно од односите на родителите спрема децата, произлегуваат партикуларистичките стремежи (непотизмот). Банфилд заклучува дека корупцијата е во врска со семејните вредности, а тука пред сѐ мисли на интензивното чувство на обврска. Во прогресивните култури, на пример, радиусот на препознавањето и довербата се шири од семејството кон поширокото општество. Во постатичните општества (многу понаклонети кон корупција и непотизам) семејниот круг ги затвора границите на заедницата.

Затоа мислам дека семејната исповрзаност и патријархалната етика се важни пречки за развојот на земјава. Во продолжение пренесувам дел од една културна типологија за двата типа општества: оние што се застоени и оние насочени кон напредок. Аргентинскиот интелектуалец Мариано Грондона набројува дваесет културни фактори што ги разликуваат двата типа општества. Во согласност со просторот и со нашите културни специфичности, од типологијата на Грондона издвојувам осум поважни фактори.

Довербата во поединецот е меѓу поважните од нив. Таму каде што не постои доверба во поединецот (или прифаќање на ризикот дека поединецот ќе направи избор спротивен од желбите на власта), таму постојат само „народот“ и „масата“; развој нема, а наместо него се присутни послушноста или бунтот. Освен тоа, заслугата на поединецот има пресудно значење за човек да напредува во прогресивните култури; врските и семејството „вршат работа“ во статичните култури.

Концептот за богатство исто така е различен во двата типа општества; во инертните општества богатството во прв ред се состои од она што постои: земја, недвижнини...; во општествата наклонети кон развој богатството често се состои во она што не постои, во процесите на иновација и во предвидувањето на идните трендови...

Односот кон конкуренцијата исто така е различен. Во застоените општества владеат зависта и лажната утописка еднаквост која ја критикува конкуренцијата фалејќи ја соработката. Но соработката во демократските општества во голема мера се состои во конкуренција, а тој натпревар општеството го влече напред.

Работата не е премногу ценета во општествата несклони кон прогрес. Претприемачот е сомнителен, но затоа на врвот на скалата се интелектуалецот, политичарот, верскиот водач, војсководецот. Слична скала на престиж била карактеристична за христијанството сѐ до појавата на реформацијата, смета Грондона. Реформацијата, особено нејзиниот калвинистички огранок, ја превртела скалата на престиж, ставајќи ја на врвот етиката на работата.

Образованието е следниот културен фактор на разликување. Системите на вредности наклонети кон развој одгледуваат поединци кои се иноватори и еретици. Тоа образование му помага на поединецот да ги открива сопствените вистини, а не да диктира што е вистината. Во инертните системи на вредности образованието е пренесување на догмата, при што се создаваат конформисти и следбеници.

Рационалноста исто така е својствена за модерниот свет. Предмодерните култури, наспроти тоа, инсистираат на грандиозноста: пирамиди, револуции, величествени споменици... „Инертните култури се полни со незавршени споменици, патишта, претпријатија, хотели. Но тоа не им е важно. Утре ќе сонуваат нов сон“, вели Грондона.

Авторитетот во застоените општества е пред законот. „Од луѓето не се очекува да му се прилагодат на познатиот, логичен и траен диктат на законот, туку мораат да се обидуваат да ја разберат арбитрарната волја на оние кои ја имаат моќта; затоа таквите општества се нестабилни.“ Авторитетот покажува тенденција кон дисперзија и хоризонтално ширење во прогресивните култури, а во статичните кон концентрација и вертикални односи.

И најпосле, осмиот разликовен културен фактор што овде го издвојувам е светогледот. Во инертните култури светот се доживува како фиксиран ентитет во кој владеат неумоливи и непроменливи сили, од типот на господ, ѓавол, заговори, капитализам, марксизам, ционизам, масони... „Главната преокупација на луѓето во инертните култури е да се спасат себеси, често со помош на утописки крстоносни војни. Поединецот во инертните култури затоа покажува склоност да осцилира помеѓу фанатизмот и цинизмот.“

Се разбира, овие осум фактори се воопштени и идеализирани, а реалноста на културните варијации не е црно-бела туку е спектар во кој боите меѓусебно се прелеваат. Но, тие сепак заслужуваат внимание затоа што последниве години, преку низата истражувања и книги, сѐ повеќе станува јасно дека културата има значајно влијание во развојот на општеството.

Слики: Andreas Englund
Утрински весник, 2005