Дали Југославија е европското несвесно (разговор со Младен Долар, 1)

Како изгледаше средбата со Лакан и Хегел? Со други зборови, како би ги опишале сопствените филозофски почетоци?

Филозофските почетоци секогаш се анегдотски, секое влегување во филозофијата е случајно, но важно е што ќе направиме потоа. Зборувајќи анегдотски, имав некаква Божја среќа што припаѓав на генерација која можеше да се инспирира од големото мисловно движење од шеесеттите и седумдесеттите години во Франција, на кое малку несреќно му го дадоа името структурализам, заедно со неговите политички последици, кои добија свој најдраматичен израз низ 1968-та година.

Тоа беше исклучително движење во секој поглед, а такви имаше малку во историјата на мислењата – тука не се работи само за Лакан, кој ми е најблизок, туку и за други, за Фуко, Дерида, Делез, Алтисер, Лиотар, да ги споменам само најславните. Тоа што се случило низ нивната интеракција, бидејќи меѓусебно се многу различни, темелно ги промени нашите начини на размислување, не само филозофските, тоа претставуваше пресек, и денес е можно да се размислува само од тој момент наваму. Но, доколку поедноставам малку, на сите им е некако заедничко тоа што своите потфати ги дефинирале спротивно од Хегел и неговото наследство. Структурализмот беше антихегеловско движење, негова амбиција беше да се оттргне од хегеловскиот стисок, додуша, неговите различни претставници размислуваа и многу различно. Од друга страна, нашата генерација беше инспирирана и од Франкфуртската школа, го продолживме хегеловското читање на Маркс, и во задржувањето на хегеловското наследство гледавме голема вредност, дури и главна задача за размислување. Значи, ако сето тоа многу го поедноставам, двата извори беа многу инспиративни, но меѓусебно исклучувачки, барем во таа значајна и симптоматска точка обележана од името на Хегел. Оттука е средбата за која зборувате: како да се задржи верноста и кон едниот и кон другиот? Се разбира, нам Хегел ни беше последен метафизичар, кој го одбележа работ и крајот на филозофијата како единствен метафизички проект, но истовремено и некој што на тој раб постави најмногу стандарди на мислењето, стандарди кои обврзуваат. Tour de force врз кој, најпосле, во голема мера се темели нашиот труд – трудот на групата кон која припаѓам – кој се состоеше во обидот за поврзување, од една страна за задржување на субверзивните елементи на дијалектиката на Хегел, а од друга, согледувањето дека тоа најдобро може да се направи токму преку психоанализата на Лакан, иако самиот Лакан, кој во односот спрема Хегел бил длабоко амбивалентен, го гледал тоа во поинакво светло. Она што сакала да направи, условно речено, една хегеловска традиција, можело парадоксално многу подобро да се направи со помош на друга, условно речено антихегеловска традиција.

Дали Југославија е европското несвесно

Нам одовде денес тоа ни изгледа како време на големи превирања. Истовремено во Хрватска теориската сцена изгледаше заспано. Како само во Словенија (во рамките на поранешната држава) мислата да ги следеше невозможните можности на реалното?

На тоа прашање немам задоволувачки одговор, иако, се разбира, секогаш е можно да се понудат низа емпириски околности. Кога станува збор за Хрватска, сигурно е дека значајна околност е кондензирана околу името Praxis, движење кое многу силно доминираше со сцената во шеесеттите и седумдесеттите години, и сигурно во одреден момент беше ексклузивно, заедно со Корчуланската школа и поврзувањето со тогашните исклучени професори во Белград. Praxis беше одлучувачко движење, во позитивна и негативна смисла. Се запишуваше во хегеловската традиција на Франкфуртската школа, ги вклучуваше Хајдегер и аналитичката филозофија и во еден момент се обиде да го собере целиот критички, противсталински марксизам под една капа. Притоа, потполно го отфрли целокупното француско случување, дури и го дочека на нож. Тоа беше голема штета, не зашто моравме демократски да ги почитуваме сите различни традиции – тоа никогаш не е можно, во филозофијата нема демократија – туку заради тоа што одбивањето посочуваше сериозни мисловни ограничувања. Распадот на државата и војната, сето тоа предизвика емиграција на многу извонредни луѓе, и во Загреб и во Белград, некои дури срамно им се придружија на новите моќници, некои стивнаа згрозени од настаните. Љубљана имаше среќа што го сочува мисловниот континуитет од крајот на шеесеттите до денес.

Некако во тоа време падна и реченицата дека Југославија е европското несвесно?

Во одредена мера тоа вредеше за времињата на Фројд. Голем дел од својот живот Фројд беше наш сонародник; Австро-Унгарија пред распадот опфаќаше половина од Југославија. Словенија, Хрватска, Босна биле периферии на империјата, каде луѓето од Виена доаѓале на излети и празници. И Фројд доаѓал повеќепати и секогаш случајно наидувал на дел од несвесното, враќање на потиснатото. Она што е потиснато во престолнината, се враќало на периферијата. Најпознатиот пример на Фројд за заборавањето, заборавот на презимето Сињорели, се случил на ниту едно друго место туку во Босна, низ надоврзувањето на тамошните турски обичаи, нивниот однос спрема сексуалноста и смртта. Како што самиот вели во своето дело Толкување на сништата (Traumdeuntung), во Котор Фројд пропуштил добра можност додека купувал, а тоа го одвело до сонот дека никогаш не смееме да ја пропуштиме можноста. Во Сплит купувал кај трговецот Поповиќ, а тоа, во контекст на германскиот јазик, го навело на анални асоцијации. На излет во Шкоцијанската јама во Словенија, на дното од јамата, на дното од тоа дантеовско Инферно, налетал на антисемитскиот градоначалник на Виена, др. Карл Лугер. Во писмо до својот колега, во кое му опишувал особено тежок случај на еден Словенец, на Фројд му изгледало дека тој случај ги надминува можностите на психоанализата итн. Накратко, за Фројд југословенските краишта биле крајот на латентните мисли и на потиснатото, дури и на она што не може да се анализира. Таа констелација доби сосема поинакви димензии во моментот на распадот на државата и балканските војни, каде потиснатото европско несвесно излезе на виделина во многу крвав облик, а Југославија како европско несвесно и немислено доби силен политички набој.

Не е можно да се универзализира гласот

Алтисер пишува дека „несвесното не познава противречности и дека таа отсутност на противречност е услов за секоја противречност?

Самиот Фројд повеќепати пишувал дека една од карактеристиките на несвесното е што несвесното не познава противречности и негации. Противречните ентитети коегзистираат во несвесното, тука негирањето нема никаква вредност. Но, тоа никако не е неутрална коегзистенција, иако на прв поглед изгледа дека во несвесното anything goes. Таа коегзистенција е длабоко конфликтна и процесуална, зашто се потпира на процесот на потиснување. Во отсутност на противречност и негативност стварното е отелотворување на некоја противречност и негативност, кои ја условуваат свеста и претставуваат нејзина торзија, заради која несвесните процеси се неотстранливо засенети со оглед на свеста. Затоа не е можно да се освести несвесното и така да се отстрани. Иако, можеме да бидеме свесни за сите несвесни содржини, па и оние што нè кочат и кои се табуизирани, сепак самата торзија е конститутивна. Тоа е она што Фројд го именува со изразот искривување (Entstellung).

Во книгата „За гласот“ наведувате примери за фројдовски грешки. Ридигер Сафрански со задоволство се присетува на силниот германски акцент на Хегел поради кој etwas би звучело како ebbes... таквите моменти ги опишавте како „ератички моменти кои ги удвојуваат процесите на значења“...

Има нешто комично во тоа што мораме да си го замислиме Хегел, мислителот на универзалната идеја и апсолутното знаење, како зборува со силен германски акцент. Во тоа има некаква дискрепанција, како сингуларниот глас да ја присилува лагата во универзална позиција на изјавување, како некоја тривијална црта на гласот да му ја прикачила универзалноста на изјавувањето на неизбришливата партикуларност на нејзиниот гласник. Таа дискрепанција можеби не е лош начин да се разбере она што сакам да го постигнам со својата теорија за гласот. Гласот е токму тоа што во јазикот не е можно да се универзализира. Можно е да се универзализираат означувачот и значењето, додека гласот инхерентно се противи на тоа. Ако се обидеме со лингвистички средства да го уловиме гласот, тогаш мораме да го редуцираме на фонема, а тоа значи на збир диференцијални опозиции кои ги нормирааат основните елементи на јазикот, ги кодираат и така го овозможуваат производството на значења. Тоа значи дека гласот можеме да го опфатиме само така што ќе го редуцираме на означувачот и на тој начин ќе ја отстраниме неговата хетерогеност, она заради кое е глас. Додуша, регионалниот и индивидуалниот акцент се нешта кои во секојдневното искуство нè потсетуваат на хетерогеноста на гласот, па сепак, тоа не е доволно. Најпосле, акцентот е само норма која отстапува од владејачките норми, значи само некоја друга, локално преовладувачка норма, девијантен код, кој живо нè потсетува на арбитрарноста на владејачкиот код, иако и самиот е нешто кое сеуште може лингивстички да се зафати. Она што ме интересира е некое искуство на гласот кое не е можно да се редуцира на ниту еден означувач, искуство кое ѝ се извлекува на лингвистиката, иако е сеприсутно во говорот и го овозможува јазикот воопшто.

Гласот е тесно поврзан со поимот на присутноста

Вашата интерпретација на гласот е помеѓу две традирани, онаа која целосно го игнорира неговото постоење вадејќи го од него само симболичкиот внес, и онаа која во него, како на пример во операта, наоѓала само естетски објект?

Тоа се двата највообичаени начини со кои може да се опфати гласот. Од една страна, гласот е носител на значењето, значи се сведува на означувач. Во употребата на говорот нè интересира токму значењето, тоа е цел, а гласот можеме повторно да го наслушнеме или да го занемариме како случаен, замаглен фактор, како скали по кои се качуваме до значењето. Од друга страна, постои славење на гласот како естетски објект, пеење, во кое фетишизирањето на самиот глас е поважно од значењето, и каде самиот глас настапува како воздигнување над партикуларноста на означувањето, како израз на неизрекливо знаење, од онаа страна на сите одредливи значења. На тоа мачно искуство на гласот му се извлекуваме во спротивен правец, така што го поставуваме на пиедестал, го дивинизираме и го правиме објект на естетско уживање.

Она што ме интересира не е ниту естетика, ниту пренос на значењето, туку некое искуство на гласот кое многу длабоко го погодува начинот според кој воопшто сме субјекти. Накратко, гласот е во некаква тесна врска со самиот поим на присутноста, со начинот на разбирање на презентноста. Затоа, на пример, Дерида можел да го постави равенството „метафизиката е еднаква на фоноцентризам“, значи привилегирање на авторитетот на живата присутност, која ја репрезентира гласот. Метафизиката го земала гласот како залог на присутноста, а наспроти тоа Дерида ги поставил пишувањето и потрагата, како секојдневно одложување на присутноста, и на тој начин како нејзина деконструкција. Сметам дека во гласот има нешто амбивалентно, што повеќе наведува кон неможност на присутноста отколку на самата присутност, на нејзиниот прекин. Тоа може да се види и во односот на гласот наспроти телото, во односот меѓу надворешноста и внатрешноста. Гласот секогаш наведува на внатрешност, на „душа“ која се изразува во него, но истовремено гласот е и нешто што го напушта телото и се губи, исчезнува во самиот процес на о-гласувањето. Стои на самата граница помеѓу надворешното и внатрешното, не е ниту надвор ниту внатре, туку, така да кажам, е оператор што ги воспоставува таа гранична црта и тој премин.

По повод издавањето на вашата книга „A Voice & Nothing More“, Стивен Шавиро, по нижењето суперлативи, изрази жалење што во книгата нема поглавје посветено на естетиката на гласот. Меѓутоа, во вашата библиографија е и „Opera’s Second Death“? Најпрвин наведувате мислители од минатото за кои операта е „ирационална и егзотична забава“, или дека тоа е „карикатура сместена во највисок естетски контекст“, оној на грчката трагедија?

Критиката на Шавиро донекаде е оправдана, бидејќи мојата книга за гласот навистина не се занимава многу со естетиката на гласот и со сето тоа што би требало да се каже за неа. Естетското искуство на гласот е малку пребрзо оттурнато настрана, под рубриката „фетишизам на гласот“. Сепак, тоа е вистина, како што велите, дека со тоа многу се занимавав во книгата за операта. А операта е токму таква историска творба која го ставила гласот на сцената, и во најголема мера ја изразила својата фасцинација од гласот. Гласот е движечка сила на операта и книгата се занимава со начинот на кој на фасцинацијата ѝ се лепат најразлични фантазми – операта е фантазма par excellence, фантазма која сè уште опстојува во својот гломазен анахронизам. Операта може да се сфати како лабораторија на социјални фантазми, кои се поврзуваат со централниот елемент на гласот. Во таа смисла Моцарт игра некаква клучна улога, што е поинтересно од гламурот на големите опери од 19 век. Вистина е дека таква анализа треба да се спроведе и за популарната музика од 20 век, пред сè за нејзината разгранета употреба на гласот и нејзините преобразби – а тоа е нешто со што на свој начин многу добро се занимава, на пример, Ричард Мидлтон во неодамнешната книга „Voicing The Popular“. Кога станува збор за фетишизмот на гласот, треба секако да се додаде дека тој фетишизам е некакво двосмислено искуство: од една страна, естетската фасцинација го прикрива искуството на гласот; од друга, сепак противејќи се, непрекинато го евоцира. Можно е тука да се надоврземе на критиката на Адорно за фетишистичкиот карактер на музиката и на програмата на модернизмот, кој се обиде да му се спротивстави на тој фетишизам, обидувајќи се да пронајде некој друг глас.

(завршува утре)

Слики: Julio Larraz 

Избор и превод: П. В.

Извор: Зарез