За бесмртноста на душата

Се чини тешко да се докаже бесмртноста на душата само со разумот. Аргументите за неа обично се преземаат од метафизички, морални или физички тврдења. Но, реално земено, евангелието и само евангелието е она што ги извади на видело животот и бесмртноста.

1. Метафизичките тврдења се темелат врз претпоставката дека душата е нематеријална и дека е невозможно мислата да ѝ припаѓа на материјална супстанција.

Но, самата метафизика нè учи дека поимот за супстанција е целосно конфузен и несовршен, и дека ние немаме друга идеја за супстанција освен онаа како агрегат од поединечни квалитети кои се содржат во некое непознато нешто. Оттаму, материјата и духот во суштина се подеднакво непознати и ние не можеме однапред да одредиме кои квалитети можат или не можат да се содржат во едното или другото.

Исто така, не учат дека a priori не може да се познае ништо што се однесува на причините или последиците, и како што искуството е единствен извор на судови од овој вид, ние не можеме според било кој друг принцип да знаеме дали материјата според својот строеж или уредба може или не може да биде причина за мислата. Апстрактните умувања не можат да решат било кое прашање што се однесува на фактите или постоењето.

Но, ако земеме дека некоја духовна супстанција раширена низ универзумот, како етерскиот оган на стоиците, e единствениот внатрешен носител на мислите, ние имаме право да заклучиме по аналогија дека природата неа ја користи на ист начин како и другата супстанција, материјата. Таа е незино тесто или глина; ја обликува во мноштво форми и постоења; со време го раствора секој таков облик; и од таа супстанција настанува нова форма. Како што истата материјална супстанција може последователно да ги сочинува телата на сите животни, така истата духовна супстанција може да ги сочинува нивните умови. Нивната свест, или системот од мисли кој го формирале за време на животот може постојано да се раствора со смртта, и ништо не би ги засегало во врска со новосоздадениот облик. Најубедените заговорници за смртноста на душата никогаш не ја порекнувале бесмртноста на нејзината супстанција. А тоа дека нематеријална супстанција, исто како и материјална, може да го загуби своето сеќавање или свест произлегува, делумно, од искуството, доколку душата е нематеријална.

Ако заклучуваме според вообичаениот тек на природата, без да претпоставуваме некое ново посредување на виша сила, што секогаш мора да биде исклучено од филозофијата – она што е непропадливо мора да биде и ненастанато. Оттаму, душата, ако е бесмртна, постоела пред нашето раѓање. А ако оваа последна состојба на постоењето не нè засега, нема да нè засега ни онаа другата.

Животните несомнено чувствуваат, мислат, сакаат, имаат волја, па дури и разум, иако на понесовршен начин од оној на луѓето. Дали нивните души исто така се нематеријални и бесмртни?

2. Ајде сега да ги рагледаме моралните аргументи, најмногу оние кои произлегуваат од правдата на Господ, што се смета дека бара понатамошна казна за лошите и награда за добрите.

Но, овие аргуемнти се темелат на претпоставката дека Господ има и други атрибути различни од оние кои се пројавени во овој универзум кој единствено го знаеме. Од каде го заклучуваме постоењето на тие атрибути?

Прилично е удобно за нас да тврдиме дека, што и да знаеме дека божеството има сторено е најдобро; но опасно е да тврдиме дека секогаш мора да го прави она што нас ни изгледа најдобро. Колку ли многу примери би го побиле овој заклучок со оглед на сегашните состојби во светот?

Доколку се јасни наканите на природата, може да тврдиме дека целиот делокруг и намера на создавањето на човекот, онолку колку што можеме да судиме според природниот разум, се ограничени на сегашниот живот. Со колку малку грижа , со првичниот, внатрешен строеж на умот и страстите, тој би се стремел над нив? Која само споредба, било според сигурноста било според силата, меѓу една толку лебдечка идеја и најсомнителното убедување втемелено врз било кои факти во секојдневниот живот!

Навистина, на тој начин во некои умови настануваат некои необјасниви стравови од иднината. Но, тие брзо би исчезнале ако не беа вештачки потхранувани од обичаите и образованието. Но, кој е мотивот на оние кои ги потхрануваат? Единствено да си обезбедат издршка и да стекнат моќ и богатства во овој живот. Нивната сопствена ревност и сперливост се аргумент против нив.

Колку свирепост, колку поганост, колку неправдина има во природата, што ги омеѓи сета наша грижа како и сето наше знаење на сегашниот живот, а има друга драма која не чека, со бесконечно поважни последици? Треба ли ваква сурова измама да му се припише на милосрдно и мудро суштество?

Забележете со која прецизна пропорција целта што треба да се исполни и моќите да се исполни се сообразени низ целата природа. Ако разумот на човекот му дава огромна предност над сите други животни, пропорционално се умножуваат и неговите нужди. Целото негово време, капацитет, активност, храброст, страст наоѓаат доволно работа во соочувањето со маките од сегашнава состојба. И често, иако не секогаш, се скудни за задачата која им е доверена.

Можеби ниеден пар чевли досега не бил мајсторки изработен до највисокиот степен на совршенство кој оваа роба е способна да го достигне. А сепак, неопходно е, или барем корисно, да има и политичари и моралисти, дури и геометри, историчари и поети меѓу човештвото.

Моќите на луѓето не ги надминуваат нивните потреби во овој живот овде повеќе отколку што ги надминуваат оние на лисиците и зајчињата во однос на нивните потреби и нивниот период на егзистирање. Заклучокот според аналогија за разумот е очигледен.

Во теоријата за смртноста на душата лесно е образложлива инфериорноста на способностите на жените. Нивниот домашен живот не бара никакви поголеми таленти ниту на умот ниту на телото. Оваа околност исчезнува и станува апсолутно неважна во религиозната теорија. Едниот пол има за извршување задача еднаква на онаа од другиот пол. Нивниот разум и одлучност мора исто да бидат еднакви, и обата бесконечно поголеми од сегашниве.

Бидејќи секоја последица има причина, а ова пак друга причина, сè додека не стигнеме до првата причина на сите нив која е божеството, сè што се случува е определено од него и ништо не може да биде предмет на негова казна или одмазда.

Според кое правило се делат казните и наградите? Кој е божествениот аршин за добрина и злина? Треба ли да претпоставиме дека човечките чувства се присутни во божеството? Колку и да е смела оваа хипотеза, ние немаме претстава за други чувства освен овие.

Според чувствата на луѓето, разумноста, храброста, доброто однесување, штедливоста, генијалноста итн. се суштински делови на личната доблест. Треба ли да креваме елисејски полиња за поетите и хероите, како оние во античката митологија? Зошто сите награди да се ограничат на еден вид на доблест?

Казната без соодветен крај и цел е несовмесна со нашите идеи за доброта и правда и не може да послужи за ништо кога веќе е завршена приказната.

Казната, според нашите сфаќања, треба да биде во сооднос со прекршокот. Зошто тогаш да има вечна казна за привремен прекршок од страна на толку кревко суштество какво што е човекот?

Може ли било кој да го оправда гневот на Александар кој сакал да истреби цела нација бидејќи му го заробиле омилениот коњ Букефал?

Рајот и пеколот претпоставуваат два вида на луѓе: добри и лоши. Но, поголемиот дел од човештвото осцилира помеѓу порокот и доблеста.

Кога некој би шетал по светот со намера да ги чести добар бакшиш праведните, а добар ќотек подмолните, тој често би бил посрамен од својот избор и би открил дека добрините и злините на повеќето луѓе ретко достигаат степен на било кои од нив.

Ако претпоставиме мерила за одобрување и обвинување различни од човечките сè би побркале. Од каде знаеме дека постои такво нешто како морални разлики освен од сопствеите чувства?

Кој е тој човек (или барем кој е тој добродушен човек), кој без никаква лична побуда, единствено од чувството на обвинување, би ги казнил злочините макар и со вообичаените, законски, несериозни казни? И дали било што друго ги отрпнува срцата на судиите и поротниците кон чувството за човештина освен размислата за неопходноста и јавниот интерес?

Според римското право, оној кој ќе биде прогласен виновен за таткоубиство и го признае злочинот, го ставале во вреќа заедно со мајмун, пес и змија и го фрлале в река; само смрт била казната за оние кои не ја признавале својата вина, колку и да е докажана. Некој криминалец го извеле пред Август осуден после целосното признание, но хуманиот император, за време на последното испрашување, го довел несреќникот до побивање на неговата вина. „Ти секако“ – рекол принцот – „не си го убил татко ти“. Оваа љубезност секако им годи на нашите вродени идеи за правдина, макар и кон најголемиот криминалец и макар да е беззначајно страдањето кое го спречува. Па и најтврдокорниот свештеник природно, без размислување би го одобрил; под услов злочините да не се ерес или неверување во Господ. Овие злочини ги повредуваат неговите временски интереси и предности; сè на сè можеби и нема да биде толку попустлив кон нив.

Главниот извор за моралните идеи е размислата за интересот на човечкото општество. Треба ли овие интереси, толку краткотрајни, толку беззначајни, да бидат штитени со казни, вечни и бесконечни? Проклетството на еден човек е бесконечно поголемо зло во универзумов отколку рушењето на недоброј царштини.

Природата ја сочинила човековата детска возраст особено кревка и смртна; како намерно да сакала да го побие сфаќањето за животов како проба. Половина од човечкиот род умираат пред да станат разумни суштества.

3. Физичките аргументи за смртноста на душата според аналогиите со природата се силни; и тие се всушност единствените филозофски аргуемнти кои треба да се признаат во врска со ова прашање, па и во врска со било кое прашање.

Кога два објекта се толку блиску поврзани така што сите промени кои сме ги виделе кај едниот се придружени со соодветни промени кај другиот, можеме според сите правила на аналогијата да заклучиме, дека доколку има уште поголеми промени кај едниот и тој е целосно уништен, тогаш следува тотолно уништување и на другиот. Спиењето како слаба дејственост на телото е придружена со привремено згаснување, или барем голем неред, во душата. Слабоста на телото и онаа на умот во детството се наполно согласни; исто како и нивниот процут во зрелоста, нивните споделени нарушувања во болеста; нивното заедничко постепено опаѓање во староста. Следниот чекор се чини неизбежен – нивното заедничко исчезнување во смртта.

Последните симптоми кои умот ги открива се збрканост, слабост, немање осети, глупост – предвесниците на неговото поништување. Понатамошниот развој на истите причини, со засилување на истите последици, сосема го изгаснува.

Судејќи според вообичаената аналогија со природата, ниту една форма не може да продолжи штом е префрлена во животна состојба многу различна од првобитната во која се наоѓала. Дрвјата изумираат во вода, рибите во воздух, животните внатре во земјата… Дури и сосема ситна разлика како онаа во климата често може да биде фатална. Која причина ја имаме да сметаме дека една огромна промена, како онаа која се врши во душата со исчезнувањето на нејзиното тело и сите негови органи за мислење и перципирање, може да се изведе без исчезнување на целината?

Меѓу телото и душата сè е заедничко. Сите органи од едното се и органи од другото. Затоа, постоењето на едното мора да биде зависно од постоењето на другото.

За душите од животните дозволено е да се смртни; а тие пак имаат толкава сличност со душите на луѓето, што аналогијата меѓу едните и другите се чини дека е доста силен аргумент. Нивните тела не се до толку слични, па сепак никој не ги отфрла спознанијата од компаративната анатомија. Затоа, метемпсихозата е единствениот систем од овој вид кој филозофијата би го услишила.

Ништо на овој свет не е вечно. Секое суштество, колку и да е мирно појавно, е во непрекинат тек и промена. Па и светот сам дава симптоми на кревкост и распаѓање. Колку е спротивно на оваа аналогија да замислиме дека една форма, по сè изгледа најкревката од сите, и од најситни причини предмет на најголеми нарушувања, да биде бесмртна и нераспадлива? Колку само дрска би била една таква теорија! Колку површно, да не речам колку налбатски проучена!

Како да се уреди бесконечниот број од постхумни егзистенции е нешто што треба да ја посрами секоја религиозна теорија. Можеме слободно да ја замислиме секоја планета во секој сончев систем како населена со интелигентни, смртни суштества, инаку се губиме во послаби претпоставки. За нив мора за секоја генерација да се создава нов универзум навор од границите на постојниов; или пак од почеток еден толку неверојатно простран кој би можел да го прибира постојаниот наплив на нови суштества. Треба ли во филозофијата да се прифаќаат претпоставки дрски како оваа, и тоа само и само врз основа на гола можност?

Кога ќе се прашаме дали Агамемнон, Терсит, Ханибал, Нерон и секој друг суртук кој некогаш живеел во Италија, Скитија, Бактрија или Гвинеја се сè уште живи, дали било кој мисли дека посматрањето на природата ќе обезбеди доволно силни аргументи за потврдно да се одговори на ова така чудно прашање? Недостатокот од аргументи, без откровение, доволно го зацврстува негативниот одговор.

Quanto facilius, вели Плиниј, certiusque sibi quemque credere, ac specimen securitatis antigenitali sumere experimento. („Колку е полесно и побезбедно за секого да верува во себе, и за нас да заклучиме за нашиот иден спокој според нашето искуство за него пред да се родиме?“, заб. на прев.). Нашето немање осети пред формирањето на нашето тело за здравиот разум е доказ за иста состојба по неговото уништување.

Ако нашиот ужас од исчезнување беше исконски, а не последица на нашиот општ стремеж кон среќа, тоа повеќе би било доказ за смртноста на душата. Како што природата ништо не прави напразно, таа не би ни всадила ужас од нешто невозможно. Би можела да ни всади ужас од нешто неизбежно, и ни дава сила, како во сегашниот случај, често да го избегнеме или одложиме. Смртта, на крајот на краиштата, е неизбежна – човечкиот род не би се одржал ако во нас природата не поттикнела одвратност кон неа.

Сите учења кои им се милеат на нашите страсти се сомнителни. А сите надежи и страсти кои ова учење ги потхранува се повеќе од јасни.

Во секоја расправа, огромна е предноста на оној кој одрекува. Ако прашањето е надвор од вообичаените искуствени текови во природата, оваа околност е во голема мерка, ако не и во потполност, решавачка. Со какви аргуемнти или аналогии би можеле да докажеме некоја состојба на постоење која никој никогаш ниту ја видел, и за која никој паметен нема видено ништо ни налик неа? Кој е тој кој би останал да верува во таква божемна филозофија, и поради нејзе би го признал постоењето на една толку неверојатна работа? Ќе треба некој нов вид логика за таа цел, како и нови умски способности кои би ни овозможиле да ја разбереме таа логика.

Ништо не би ги ни покажало бесконечните обврски кои човештвото ги има спрема божественото откровение во подобро светло, отколку кога ќе дознаеме дека ниту еден друг посредник не би можел да ја утврди таа голема и важна вистина.

Извор: www.davidhume.org / Акиндин

Превод: Кирил Бисероски

Слики: Јацек Јерка