Есеј за ништото*

30.10.2023 13:11

Еден мој пријател, прозен писател, ги знае напамет последните три или четири страници од монологот на Моли Блум. Вели дека ги научил пред многу години за да ѝ остави впечаток на девојката што му се допаѓала, но штом го завршил рецитирањето на монологот, девојката станала и молчешкум заминала. Веројатно заминала, велам, зашто Моли на крајот вели „да“; да кажеше „не“, можеби и понатаму ќе бевте заедно. Мојот пријател одмавнува со главата. Немаше, вели, зашто ако Моли кажеше „не“, ќе го сменев тоа во „да“. Го гледам недоверливо и прашувам: А Џојс, што ќе правеше со него? Ништо, вели пријателот, зашто, колку што му е познато, Џојс е одамна умрен, освен ако јас не знам нешто ново? Не знам јас ништо, велам. Сега мојот пријател одмавнува со главата. Па вели дека морам да го разберам, зашто навистина сакал девојката да каже „да“. Кога рекла „не“, светот во него згаснал како некоја истрошена планета. Ама, велам, таа не рекла „не“, молчела. Не рече, вели мојот пријател, но сигурно така мислела; зошто, инаку, би заминала? Можеби токму затоа што, велам, помислила „да“ и очекувала да ја сопреш, што ти не си го направил. Во тој случај, вели пријателот, целиот негов живот е една голема грешка, односно, едно големо ништо.

Малку подоцна, тој си заминува, а јас останувам со прашањето дали животот, чиј било живот, може да биде грешка? Дали навистина постојат моменти во кои еден непромислен збор или лекомислен потег го претвораат животот во грешка? Знам дека тоа звучи како почеток на разговор за судбината, но воопшто не помислувам на судбината во овој момент. Впрочем, кога станува збор за судбината, одамна се одлучив за толкувањето на биологот Жак Моно: Судбината постои, но под услов да се случува. Значи, судбината не е однапред дадена, туку мора да се случи, односно, таа настанува како производ на нашите слободни избори; кога тие ќе се случат, тогаш судбината станува непроменлива.

Моето прашање, меѓутоа, не се однесува на судбината, туку на моментот во кој нашиот дотогашен живот тргнува во друга насока, односно кога нешто во толкава мера влијае на нас што, сакале или не, ја менуваме насоката на нашата пловидба и, иако и натаму сме во морнарско одело, стануваме нешто друго. Во таа смисла, промената што ја спомна мојот пријател станува потполно прифатлива: до еден момент, уверен во успехот на монологот на Моли, се подготвувал да го проживее својот живот на одреден начин, но ако навистина погрешно ја протолкувал постапката на девојката, тогаш неговиот живот во најголем дел ќе претставува отстапување од тоа што можел да биде. Звучи заплеткано, но некои работи се такви и што повеќе се обидуваме да ги отплеткаме, сè побезнадежно се заплеткувме, така што сега не сум воопшто сигурен што е моето поаѓалиште. Имам ли воопшто некоја почетна точка или, како во некаква кратка приказна, едноставно сум стапнал на подвижната лента на сегашниот момент? In medias res, секако, зашто поинаку и не е можно.

Приказната за мојот пријател требаше да послужи како увод во темата за која навистина сакав да пишувам. Имено, имав намера да пишувам за „ништо“, но ме заведе приказната на пријателот, која требаше да послужи како збирка примери („ништо“ во неа се појавува три пати); таа, меѓутоа, се искраде и почна да го живее својот живот. Така „ништо“ стана „нешто“ , како што обично се случува. Всушност, во оној момент кога ќе почнеме да зборуваме за „ништо“, тоа почнува да исчезнува. „Ништо“ постои само кога е само, издвоено, оддалечено од сè останато. Дали тоа значи дека „ништо“ е сосема недостапно, оти е доволна само една помисла за тоа да почне да исчезнува? Не, не да исчезнува, туку спротивното – да настанува. „Ништо“, во тој случај, е неостварено „нешто“, но како тогаш настанало „ништо“? На што мислел оној што створил сè околу нас (ако тоа навистина бил тој) кога рекол „ништо“, и во што бил вперен неговиот показалец? И зарем веќе самиот збор не направил промена, односно, придонел именуваното да биде нешто друго?

Во меѓувреме, некој праша дали мислам на „ништожество“. Не мислам. Всушност, мислам дека не мислам. За мене, „ништожество“ е состојба во која нашиот дух или ментален склоп може да вплови доколку исполни одредени предуслови, додека „ништо“ е навистина ништо. Да речеме, „ништо“ не е „нула“, зашто „нулата“, како и „ништожеството“, е нешто. „Ништо“ е „ништо“, нема друго објаснување. „Ништо“ е она на што мислиме кога велиме „сè или ништо“, значи, не само отсуство на сè, туку постоење на ништо. Јазикот, забележувате ли, веќе почнува да се заплеткува, зашто нашиот јазик е кабаст кога се во прашање негациите, односно во нашиот јазик негацијата се удвојува. Не може да се рече „Гледам ништо“, туку мора, крајно апсурдно, да се воведе негација во глаголски облик, односно, мора да се каже: „Не гледам ништо“. Наместо „Зборувам ништо“, следува „Не зборувам ништо“, додека „Имам ништо“ мора да биде „Немам ништо.“ Зошто јазикот се спротиставува? Чувствува ли нешто што нам ни бега? Во англискиот јазик, на пример, негацијата не се удвојува и нема разлика (во формата на реченицата) меѓу „I see something“ (Гледам нешто) и „I see nothing“ (Гледам ништо). Глаголот тука доминира во реченицата, односно, се гледа и кога нешто се гледа а и кога ништо не се гледа. Ете, тука повторно се јавува двојната негација, иако сега ја чувствувам како потврда на тврдењата искажани претходно. Мислам на тврдењето дека нашиот јазик е кабаст во некои ситуации. Неговата гломазност е најдобро изразена со гломазноста на самиот збор со која е прикажан. Кабаст јазик, тоа баш убаво звучи, иако не верувам дека лингвистите би го прифатиле тоа како одредница за квалитетот на некој јазик. Но, зошто да не? Мебелот може да биде кабаст и неподобен за селидби, додека кабаст јазик би бил оној што е неподобен за учење и кој постојано се шири и расплинува наместо да се стеснува.

Јазикот е, всушност, едно големо ништо. Не, не јазикот, јазикот сепак е нешто, зашто е запишан, класификуван и има документирана историја зад себе. Мислев на говорот, на самиот чин на изговарање зборови, на прашањето (до кое порано или подоцна секако ќе дојдевме) кој зборува, зошто и како, и дали навистина зборува само еден субјект, или во исто време ги има неколку во нас, во секој од нас? Кога пишувам приказна, кога од „ништо“ правам „нешто“, колку гласови, т.е. говори, истовремено течат во мене? Ако речам, на пример, „книга за ништо“, кој ме поправа велејќи „не, не ’книга за ништо‘, туку ’книга за ништото или книга за ништо посебно?!‘“?** Знам дека јас сум тој што веднаш го поништува тоа, оти „ништо“ не би требало да се менува, но тогаш кој се огласува со тврдењето дека ’играм игра во која сам ги создавам правилата онака како што ми одговара‘? Има премногу прашања, се слуша уште еден глас, толку авторитативен што морам за замолчам, а во тоа се крие неволјата, зашто доколку молчам, текстот исто така ќе молчи.

Затоа брзо продолжувам да зборувам и, да не губам време, одам во библиотека, каде што наоѓам книга со насловот што го споменав во претходниот пасус: The Book of Nothing. Име на авторот: Џон Д. Бароу (John D. Barrow). Запрепастено зјапам во неа, а потоа, да не губам време, почнувам да ја листам. Да, како што насетував, неговото „ништо“ е далеку посеопфатно од моето „ништо“, тој во „ништо“ ги вклучува и нулата, вакуумот, ништожеството, небивството, небитието и уште многу други. Веднаш, да не губам време, вртам на завршното поглавје. Наместо некој вид сумирање и извлекување заклучоци, последното поглавје носи наслов „Почеток и крај на вакуумот“. Вакуумот е секако, нашата вселена, на која, барем според овој автор, ѝ претстои смрт, безживотност, крај. „Можеби е добро што тогаш нема да бидеме таму“ – гласи последната реченица. Зошто? Дали поради тоа што тогаш би морале да се соочиме со конечното Ништо? Но, од каде авторот може да биде толку сигурен дека нема да присуствуваме на „крајот на вакуумот“? Не е ли тоа можноста која е, всушност, цело време во игра? Не сме ли осудени на неизвесност? И, на крајот на краиштата, како можеме да бидеме сигурни дека „крајот на вакуумот“ веќе не се случил, односно, дека нашето постоење е само одраз на стварниот свет, егзистенција со негативен предзнак, траење од другата страна на нулата?

Да не губам време, не се враќам на она што го напишав. Впрочем, тоа што го напишав е само блед одраз на она што сакав да го забележам и ни малку не се приближив до основното прашање: зошто „ништо“ во нашиот јазик не останува „ништо“, туку во секој миг се менува во нешто друго? Зошто не можеме да збoруваме за „ништо“, туку само за ништото или за ништо посебно? Дали постои можност да се зачува Шекспировото „ништо“ од насловот на дрмата Much ado about nothing, кој во превод на српски станува „Многу врева около ништо“?*** Знам, не морате да ми обрнувате внимание дека „ништо“ убаво се гледа во тој превод, поточно кажано, се гледа разделено на слогови со посредство на зборот „ОКОлу“. Иако тука зборот не означува орган за вид , замислувам дека тоа го прави и дека нечие око внимателно следи што се случува околу него. Големиот Брат никогаш не спие.

И јас сè помалку спијам. Некои велат дека тоа доаѓа со годините, други се уверени дека тоа е дел од нечија природа (има такви што спијат долго и такви што спијат малку, тоа е сè), трети го поврзуваат сонот со дневните активности и со исхраната, четврти се согласуваат со сè што наведуваат другите, петти налагаат да се создаде посебна комисија што треба да ги изучи сите факти и да донесе заклучок како ваквата ситуација веќе да не се повтори, шестите ги нема, веќе си заминале, а седмите, последните, не ни дошле. Сè е тоа последица, вели гласот, на лошата организација и на фактот дека никој не контролира што прават поединечни автори. Како инаку да се објасни, прашува гласот, дека некој пишува есеј за ништо, иако е единствено дозволено да се пишува есеј за ништото или за ништо посебно? Субверзивните елементи не се добредојдени во ниту еден момент, вели гласот, особено денес, кога треба особено да се биде внимателен...

Навистина, за што пишувам јас? Како недостатокот на сон се претвори во дискурс што мириса на тероризам? И од каде ми е воопшто зборот „дискурс“, кој никогаш не го користам? А дури тероризам? Па уште и неговиот мирис! Како воопшто мириса тероризмот?

На цимет, вели оној глас.

Сенешто, велам, тоа не е тероризам, туку пита од јаболка. Само што е извадена од рерната и остинува на масата во кујната.

Хм, вели гласот, ако е веќе така, дали и јас ќе добијам парче?

Секако, велам и одам по чиничиња, виљушки и нож. Ако продолжиме така, си мислам, ќе преминеме во приказна, а ова е сепак есеј или барем би требало да биде есеј. Затоа престанувам да мислам на питата и се искрадувам од кујната. The Book of Nothing стои таму каде што ја оставив. Долго ја листав минатата ноќ; одамна беше помината полноќ кога ја спуштив на наткасната, згаснав светло и се свртив на страна. Набрзо заспав и сонував дека правам палачинки. Палачинките беа големи и тенки и се вееја на провевот како големи чаршафи на закривеното простор-време. Некој, кого не можев да го видам, зборуваше со монотон глас за тоа како еден ден сите ќе исчезнеме во црни дупки. Зборуваше за нив сладострасно, како да се во прашање особено привлечни туристички атракции, а потоа нагласи дека компанијата не носи одговорност ако некој падне во црна дупка, зашто од неа, се насмеа, нема враќање. Еднаш во дупка, засекогаш во дупка.

Додека ја земам книгата, се прашувам дали да го забележам тој сон. Сонот што не се обележува секогаш исчезнува, можеби не веднаш, но порано или подоцна сонот се вкочанува, се раствора во стварноста и веќе го нема. Е сега, дали сонував или Леонардо да Винчи навистина рекол: „Меѓу големите работи што се наоѓаат меѓу нас, најголемо е Ништото“? Ако се земе дека Ништото е исто што и нула, вакуум, ништожество, небивство итн., тогаш Леонардо е навистина во право. На западниот дух, посветен на логиката и аналитичката филозофија, му требало многу време да го прифати Ништото како нешто што не подразбира само негативни одлики, факт со кој источниот дух се занимавал уште од почетокот. The Book of Nothing зборува за тоа и нејзиниот автор следи како Ништото полека го освојувало својот простор на Западот. Затоа, насетувам, книгата нема соодветно завршно поглавје; имено, тоа освојување уште не е потполно. На источниот дух и понатаму се гледа како на натрапник, додека Ништото лесно станува предмет на потсмев. Ништото на Западот е често само јазична сплетка, без оглед дали со тој поим се занимаваат писатели, поети или филозофи.

Битлси, на пример, во една песна пеат „Nothing is real“ („Strawberry Fields Forever“). Tоа можеме да го преведеме како „Ништо не е стварно“, но ако сакаме глаголот од преведената реченица да биде во потврдна форма како во оригиналот, тогаш мораме да ја преведеме „Сè е нестварно“. Дали се тие реченици исти? И како, тогаш, на англиски би се рекло „Ништо не е нестварно“? Трпи ли англискиот тројна негација? Но, сè се тоа нагаѓања – не сум лингвист, не сум филозоф, не сум познавач на логиката, додуша, би сакал да бидам нешто од тоа, Витгенштајн, на пример, но се сомневам дека Витгенштајн би менувал место со некој што не е сигурен каде му е местото. Секако, прашањето е што Витгенштајн мисли за сето тоа (со нечиј гласен шепот: Витгенштајн е мртов); ако можел да се одрече од она што го напишал во првата фаза од своето творештво, зошто не би можел да се одрече и од втората фаза? (Истиот шепот: Мртов е Витгенштајн, м-р-т-о-в!) Со тоа што најмалку мака би му задало огласувањето отаде – не се наоѓал ли отсекогаш отаде, не бил ли секогаш оној што не припаѓа?

А тоа, ако се оствари, одеднаш ме враќа на самиот почеток на есејов. Сега е јасно зошто почетокот му припадна на Џојс – едноставно зашто и тој никаде не припаѓал, зашто знаел дека се наоѓа во посебна категорија, оформена само за него, што, на некој чуден начин, во очите на оние што завидуваат, го претворило во едно големо Ништо. Се присетувам на мојот пријател и на неговото рецитирање на крајот од дијалогот на Моли. Помеѓу „да“ и „не“, всушност, и нема голема разлика оти сите зборови се и онака погрешни. Не помага тука ни логиката на Витгенштајн, ни јадосувањето на мојот пријател, ни длабинсктаа анализа на сè што е кажано; најдобро е да се излезе надвор и во лежерна прошетка да се проба сè да се стави на своето место. Таквите прошетки се чудесни, особено рано наутро, додека росата сè уште ја навлажнува тревата, а сенките поспано се протегнуваат. „Ништо“ тогаш изгледа толку јасно, толку опипливо, толку мазно, како мачката што останала да спие на нашиот кревет и која после ќе навали на шерпичката со млеко, невнимателно заборавена на масата, и дури ќе ја макне шепичката во белата течност, оставајќи траги до пола соба, а тука, точно под лустерот, трагите одеднаш ќе исчезнат, како мачката да скокнала во „ништо“ или да станала „ништо“, она исто „ништо“ за кое никој не знае чуму служи или на што мислел оној што ги именувал работите. Се зборува дека кога во втората колона работи и суштества за именување, покрај него стапило „ништото“, тој прво се обидел да го игнорира, потоа морал да попушти и, не гледајќи го, рекол: А ти, ти биди ништо. И така биднало. „Ништо“ малку се заруменило од срам, се свртило околу себе и никој оттогаш не го видел.

Секако, мачката што исчезнува му припаѓа на Луис Керол или, можеби, на Алиса, а штом постои припаѓање, „ништо“ станува „нешто“. Ниеден пат кој се обидувам да го напипам во мракот не нуди никаков премин. Порано или подоцна, значи, ќе останам без какви било можности, без зборови, заплеткан во пипалата на мракот и никој нема да дојде да ми понуди утеха. Убаво ми рече некој: Кој се дружи со „ништо“, тој станува „ништо“. Но, дали поради тоа треба да жалам или да ликувам? Брзо ги прелистувам страниците на некои книги и наидувам на зборовите на кабалистот Давид бен Аврахам ха Лаван, кој вели дека „ништо има во себе повеќе битија од кое било друго битие на светот, но бидејќи ништо е едноставно, и во споредба со него сите други едноставни нешта се сложени, затоа го нарекуваме ништо“. Тој го запишува тоа на крајот од 13 век, во Шпанија, а „ништото“ за кое зборува е многу важно за кабалистите. Тие, имено, внесуваат нова димензија во толкувањето на настанувањето, тврдејќи дека „ништо“ е некаков вид недефинирана Божја манифестација, што би значело дека светот не настанува од буквалното „ништо“ (creatio ex nihilo), туку од „ништо“ што во суштина е нешто. Со други зборови, „ништо“ е, исто така, Бог, односно, сè е „ништо“, а „ништо“ е сè. Дали тоа значи дека Бог, создавајќи го светот, се создал и себеси? Не знам, не сум тука за да давам одговори, евентуално можам да поставам некое прашање и веднаш потоа да замолчам, што ме потсеќа на фактот дека тишината е исто едно големо „ништо“, и тоа „ништо“ набиено со значења. Што подолго молчиме, сè понејасно е зошто го правиме тоа, зашто со порастот на бројот на можните значења, опаѓа веројатноста за прав избор. Не знам дали беше потребно тоа да се објаснува, но извесно е дека несигурноста на текстот влијае на несигурноста на авторот. Би требало да биде обратно, се слуша нечиј глас, но сега е доцна: текстот е море, а авторот бродоломник. Брановите стануваат сè поголеми, хоризонтот сè помрачен и подалечен, штицата за која се држи авторот е слаба утеха, никој во толку ладна вода не издржал подолго од неколку минути, од „ништо“ доаѓаш и во „ништо“ се враќаш, мисли авторот и потоа ја пушта штицата, престанува да мавта со рацете и нозете, и трпеливо чека да почне да тоне.