Расказ за градот

Зиме во Скопје доаѓаат, појдени оддалеку, од морето, летајќи нагоре, по долината на реката, привлечени којзнае од што, галебите. Зошто доаѓаат тука – никој не знае.

На бреговите лежат нечисти дамки од снег, реката има боја на чад, а во влажно-синкавиот воздух блеснуваат замавите на нивните крилја како некаква воздушна измама. Впрочем, никој не ги забележува: на кејовите нема шетачи, ретките минувачи брзаат не гледајќи ја реката. Кој би очекувал, тука, над реката огрдена од зимата, птици од далечното море?

Галебите летаат со лесно свиткана глава спроти текот на реката. Низ отворите на одводните канали нечисто-модрата вода оттечува во водата на реката. Доаѓајќи тука, галебите свртуваат во воздухот: се гледа тогаш дека опашот им е бел и дека имаат црн раб одзади по крилјата. Галебите се двоумат во воздухот, демнат. Потоа нагло паѓаат надолу (во водата на реката се покажува нивната прекршена слика) грабнуваат нешто, одлетуваат низ реката.

Тоа се повторува бесконечно долго.

Над нив, во зимскиот воздух кој станал ранливо кревок поради студот, се вкрстуваат острите писоци на свирките од сообраќајците, чкрипењето на гумите по лизгавиот асфалт, звуците на големата градска машинерија испостена од зимата. Нивната потрага по храната не личи на онаа што сме ја гледале на брегот од морето. Дури отпосле станува јасно зошто: ги нема иглестите крици, филигранските караници во воздухот, кратки довикувања на прекори и навреди што со звучни искри светкаат над морскиот брег. Галебите летаат молкум, не отворајќи го клунот.

Во испостениот воздух блеснува нивниот замав со крилјата. Се свртуваат како клопче влажна волна да се растура низ воздухот. Потоа паѓаат кон водата. Очигледно е: се хранат со отпадоци, со гнасотии што одат низ отпадните води. Долу, крај морето, сигурно е потопло и, веројатно, има повеќе храна. Зошто доаѓаат тука? Тоа никој не го знае.

Впрочем јас не знам што бараат тие во овој расказ. Од летањето на галебите не може да се направи расказ. Макар и да доаѓаат дури од морето. Всушност, ова требаше да биде расказ за заостанатиот камилар, за Арабјанецот што дошол во Скопје, гонејќи карван камили и останал тука цела една зима.

Карванот всушност дошол наесен во Скопје. И тука, во една од вечерите во кои сè уште се чувствувал топлиот здив на изминатиот август, еден од камиларите, чие име јас не го знам, почувствувал дека заболува. Веќе утредента тој лежел на козинена простирка на подот од анот и се грчел во треска.

Карванот останал долго чекајќи го оздравувањето на камиларот. Во камениот двор од анот камилите ноќе исплашено викале чувствувајќи го во ноздрите доаѓањето на зимата. Карванот не можел повеќе да чека: на камиларот му оставиле малку пари, неколку грста суви смокви, козинена простирка и заминале. Всушност, отишле една ноќ додека болниот камилар бладал горејќи в оган, оставајќи го празниот двор исполнет само со големите балеги на камилите и расфрлани нарамчиња исквасено сено.

Со првите зимски денови камиларот станал. Вџашено ги погледнал планините прекриени со снег, луѓето облечени во дебелите облеки, не сфаќајќи ја страшната промена. Тоа утро низ сивиот воздух проминувале веќе првите ретки снегулки, луѓето биле забрзани, се поздравувале кратко, заминувале. Несигурен уште во нозете, камиларот поминал низ чаршијата. Го вчудовидела разликата меѓу оној град во кој стасал во топлата вечер, се сеќавал нејасно за шаренилото и бркотницата што владеела во неговите улици, и овој сега. Сега сè било посиромашно, сиво, стегнато. На улица, покрај дуќаните, чираците ги разгорувале мангалите. Однатре, од дуќаните, многубројни лица го следеле движењето на непознатиот човек во чудна облека од далечните краишта.

Камиларот знаел само неколку десетици збора турски. Со тоа малку зборови што ги знаел тој се обидувал да им објасни, на оние што го запирале и го распрашувале, за тоа што му се случило. Не бил сигурен дека тие го разбрале макар што загрижено нишале со главите и им ја објаснувале неговата судбина на оние наоколу, на некој друг јазик. Еден трговец го поканил и му дал да јаде во една шупа во задниот двор, заедно со чираците.

Следните денови чаршијата веќе била покриена со снег. Камиларот, облечен во долга бела волнена наметка каква што никој тука не носел, зиморливо ја кревал јакуцката и лутал низ улиците на чаршијата. Занаетчиите му давале да јаде и да се огрее покрај мангал, но за вратка барале да им пее. Тој пеел долги, развлечени песни на пустињата, занаетчиите се смееле, го терале да пие вино, подвикнувале весело на некој непознат јазик.

Деновите со снег се сменувале со деновите со студен мраз, на мигови се јавувало голото избледено небо. Камиларот сè уште лутал низ улиците на Скопје, промрзнат и гладен. По него одела сурија деца. Трговците ги свртувале погледите и се наоѓале веднаш во работа штом тој ќе се доближел до дуќанот. Очаен, тој застанувал среде улица, расчекорен, ги пеел своите долги, очајнички растегнати песни.

Така камиларот останал цела една зима во Скопје. Еден ден тој дошол до стариот камен мост. На мостот имало неколку стари питачи, слепи и сакати, завиткани во партали. Тука камиларот ги здогледал галебите. Ги препознал веднаш тие убави птици што многупати ги гледал на пустите песочни брегови на топлите мориња, во веселото шаренило на далечните пристаништа. Не му било јасно што бараат тие тука, зиме, далеку од морето.

Јас не знам што станало со камиларот потоа. Не знам дури ни дали ја дочекал пролетта, дали дошол по него неговиот караван, или тој му се придружил на друг. Воопшто, историјата со камиларот е една нецелосна историја, таква каква што ја раскажуваат старите скопски трговци. Тие се сеќаваат за многу работи, но за крајот на историјата со камиларот не можат да се сетат.

Јас барав по книгите да дознам нешто повеќе за тоа. Најдов многу детали за тоа време, записки за чуми, воени походи, за злоупотреби на војниците од скопската тврдина, за забрани и казни, но за камиларот немаше ништо. Во книгите најдов и преводи на две плочи од семејна гробница на Али паша од Дагестан. Ги препишав и двата натписи.

„Овој гроб е на Ајша, ќерка на Зејнеб анама, зеница на окото нејзино, од чистата крв на прочуениот Али паша. Нејзината сакана мајка не можеше да ја преживее смртта на својата ќерка и затоа рече: Господи, сакам да бидам заедно со својата ќерка, оти јас ја доев на градите како јагне. До крајот на векот и светот нека ми остане во скутот како пупка од ружа. И така, утредента по смртта на девојката по оваа молба на мајката и таа умре. Беше удостоена со повикот на Господа: кон мене дојди. Ела, седни и молитва за покој на душата на Ајша читај!“

А втората плоча гласи: „Штом од Цариград дојде во град Скопје Зејнуб Анама, сопруга на Али паша од Дагестан, светиот дух ѝ рече: Ова е местото твое! Радувај се! Сега ти е судено да влезеш во храмот на Господа, Господ ти вети дека ќе стасаш во рајот! Кога се претстави беше месец Рамазан, и кога беше погребана во гробот пријателите на господа рекоа: Господ да ја прости. Од овој минлив свет замина во година 1774.“

Ова, се разбира, нема никаква врска со камиларот. Годината е можеби иста, но меѓу простиот камилар и меѓу ќерката и жената на Али паша од Дагестан нема никаква врска. Умреле ли тие од лошата клима? Или веќе заболеле по патот? Зошто морале да го напуштат Цариград? Текстот е красноречив на дворски начин, отмен и одмерен во тонот, но не дава одговор на нашите прашања.

Денес камили во Скопје тешко можат да се видат. Веднаш по војната немаше средства за затоплување на Зоолошката градина и камилите му беа дадени на еден селанец од Скопска Црна Гора да ги однесе во својата штала и да ги прехранува преку зимата. Селанецот ги водеше загрижено камилите низ скопските улици, децата трчаа по него. Потоа, откога излезе надвор од градот и тргна кон селото, децата се вратија.

Ова нема врска со расказот. Воопшто, овој расказ е неповрзан.

Камилите сега, додека е зима, седат во затоплените простории на Зоолошката градина. Џвакаат сено и, кога некој посетител ќе се доближи, ги креваат кон него своите очи покриени со тешките клепки на стари пијаници.

Дагестан се спомнува само во школите, кога се учи за Лермонтов. Таму, како што се знае, „со куршум во градите лежев неподвижен јас“.

Одоздола, од морето, доаѓа експрес во 11:50. Во него седат Грци кои патуваат во Германија на печалба и јадат портокали.

Овој расказ е сосема неповрзан.

По стариот камен мост брзаат луѓето не запирајќи се.

Покрај оградата седат старите питачи.

А над црната вода на реката и белите дамки снег, врз отпадоците и влажниот портокалест камен на кејовите летаат, спојувајќи ги со замавот на крилото просторте, галебите.

Никој не знае зошто се тие тука.

Слика: Рене Магрит