Телеолошко отповикување на етичкото

Оваа скапоценост ни е во глинени садови,
зашто неизмерната сила е Божја,
а не наша (2 Коринќаните 4:7).
 

Човештвото е комплексен феномен. Не само во генеричка смисла на општествени битија со комплексни социјални структури, туку и во индивидуална смисла на композитниот поединец со субјективна перцепција. Така, секој човек е социјално суштество и истовремено свет за себе. Во рамките на ова парадоксално генеричко/индивидуално и објективно/субјективно постоење, заеднички и поединечно, се соочуваме со реалноста. Таа „реалност“ е дадениот контекст во кој човештвото го обмислува и го осмислува своето постоење.

Токму индивидуалната субјективност е постулат за објективното разбирање на стварноста како фрагментирана. Ова е мојата појдовна теза за толкувањето на изложбата на Страхил М. Петровски „Фрагментирани реалности“. Според овој уметник херменевтичкиот клуч за созерцувањето на стварноста како холистичен идеал е во премисата за човекот како за „Образ и подобие Божјо“. За Петровски не е важно дали некој верува дека се работи за антрополошки мит според материјалистичкиот светоглед или пак, за антрополошка метафора според теистичкиот светоглед. И во двата случаја човештвото е призмата низ која белата светлина се прекршува во спектарот на бои.

Општо земено, човештвото се согласува дека едни на други не можеме да си го покажеме сопственото субјективно согледување на реалноста. Се согласува и дека реалноста е фрагментирана. Се согласува дека тежнееме кон „обединета“ реалност. Овие сознанија создаваат егзистенцијална тензија, напнатост меѓу дадената и посакуваната состојба.

Сите живи суштества се обидуваат да опстанат и да обезбедат генетско продолжување на себеси преку потомството. Само човештвото на физичкото и на генетското опстанување му придодава димензија за смислата на постоењето. За човештвото, неможноста на човекот со сите задоволени егзистенцијални потреби да биде среќен насреде несреќно општество е правило, а не исклучок. Исклучокот, кој го потврдува правилото, е патолошки симптом.

Нештата наведени погоре се сублимирани во мултимедијалната и интердисциплинарна поставка на Страхил М. Петровски. Антрополошките димензии Петровски ги изразил преку дигиталната изведба прикажана низ четири видеопроекции. Колективниот наслов за сите е „Сега...“ Според авторот, тие го прикажуваат контрастот на возвишеното творечко дејство на „битието“ како и да се нарекува тоа – бог, енергија или материја – со деструктивноста на апстрахираното човештво. Важна водилка за креативната видеоизведба, работена на терен во Македонија и во странство, е мислата на Херберт Рид, а особено неговата книга Поезија и анархизам. Четири издвоени видеоинсталации со пропратни дисторзирани вокализации ја воведуваат публиката во темата. Видеата се изработени наменски, додека аудиозаписот со чиста фреквенција е преземен од изложбата „Еха од иднината“ поставена во 2019 година во македонската национална галерија „Мала станица“. За оваа изложба им е направен „ремикс“ кој резонира со естетскиот, со епистемолошкиот и со метафизичкиот сензибилитет на Петровски, а имаат заеднички наслов „Анонимус“. Тие се состојат од мисли на самиот уметник, како и широка палета на цитати од социјални медиуми до светски познати автори.

Видеата изгледаат анархично, не во етимолошка смисла на зборот, туку во пренесена смисла на секојдневниот говор. Од етимолошка перспектива на терминот анархија тие имаат минуциозно прецизна цел – да посочат кон „ненасилниот анархизам“. Ваков анархизам заговарал Херберт Рид. Тоа е анархизам кој се противи на анархистичен активизам со бомби, а претпочита анархистичен активизам со поезија. Рид пишува, „Верувам дека поетот е неопходно анархист и дека мора да им се противстави на сите организирани концепции на Државата, не само оние што сме ги наследиле од минатото, туку и оние што се наметнати врз луѓето во името на иднината.“ Како пластично да се опише ваквиот поетски потфат во име на анархизмот? Ќе посегнам по кусиот осврт на животот и делото на Рид на Валтер Шјуринг. Пишувајќи веднаш по погребот на Рид, Шјуринг особено се осврнува на анархизмот на Рид. Но, наместо да го цитира директно, тој се служи со цитат од св. Јован Златоуст. Според него, а и според Рид кога го слушнал од него, станува збор за оптимална претстава на анархизмот како миротворство. Ваквиот анархизам е остварен во манастир во египетската пустина. Св. Јован Златоуст пишува, „Никогаш не би слушнал некој да заплашува некого. Никој не прима или не дава заповеди. Сите монаси им припаѓаат на туѓинците за чии потреби се грижат. Секој од нив им ги мие нозете на гостите – единствен чин за што постои голем натпревар. Монахот кој го прави тоа не прашува дали некој е роб или е слободен човек. ... Нема место за зборот мое и за зборот твое. Тие се тука забранети“, (Проповед 72 на Матеј; Migne P.G. 57, col. 671.).

Имајќи го сето ова на ум Петровски прави колаж од четири видеа во кои е прикажана битката за светот и за човештвото на нашето време. Гледајќи во прикажаното, набљудувачите гледаат во пукнатините кои пред сѐ укажуваат на загрозеноста на опстанувањето на целоста на сѐ -постоењето. Но, секоја опасност е истовремено и можност. Низ пукнатините продираат кородираните честички на патолошката манифестација на индивидуалната клетка која одбива да ја „одживее“ својата индивидуална траекторија за доброто на целиот организам и мутира во клетка која сака сѐ само за себеси и засекогаш. Исто така, без пукнатини нема можност за нов живот. Овие пукнатини се и можност за семето на животот да изрти и да изникне низ пукнатината така пополнувајќи ја и заштитувајќи ја почвата од ерозија.

Тука се наѕира надежта во уметничкиот израз на Петровски. Видливата, физичка, материјална, сензибилна појавност е „земјен сад“ во кој се чува бесценето богатство за што зборува стихот погоре. Евтините напукнати ќерамички садови во антиката биле „рециклирани“. Откако го отслужиле својот век за чување разни течности во нив добивајќи пукнатини, тие потоа биле користени за светилки. Запаленото масло во садот пуштало светлина низ пукнатините. За таа цел, некогаш пукнатините се проширувале. Поентата на оваа метафора е дека со повеќе и поголеми пукнатини садот сѐ повеќе го покажува „богатството“ – светлината која ја брка темнината во просторот околу себе. Од оваа страна на вечноста, каква и да е таа, нашата фрагментираност е даденост. Она што е важно е присуството или отсуството на светлината, поточно на Божјата сила во нас – најскапоценото богатство.

Пукнатините се впечатливо прикажани низ физичкиот дел на изложбата. Насловени како „Искушенија“, „Гласови“, „Архиви“ и „Патот ... по/во чест на Јанис Кунелис“. Тие ликовно и тридимензионално сведочат за разнишаните темели на светот. Медиумот за „урнатините“ на реалностите се вистински урнатини, отфрлени фрагменти на средства и на направи што станале неупотребливи. Две недогорени летви во форма на крст замотани со искинато платно; дрвени палети и разни метални отпадоци; метални рамки од градежни скелиња со црни и темни нијанси на боја врз „замрсени“ канваси; вертикално поставени инсталации на голема индустриска хартија врз метални конструкции, а и врз нив доминира црната боја; дрвена скала, а на секое скалило со коноп е врзан нож; разни дрвени и метални форми кои минале низ оган саѓосани стојат врз снежнобел ѕид.

„Искушенија“ веднаш ми асоцираа на една од најпознатите приказни за Исус во Новиот завет, а тоа се четириестте дена на пост во пустината по кои ѓаволот (буквално значење на терминот е „искушувач“) ќе го искушува со три искушенија; со храна, со верски фанатизам и со светска моќ и слава (Лука 4:1-13). Уметничката инсталација на Петровски е крајно податна за вакво толкување. Форма на крст и „опустошени“ материјали. Фрагментираните реалности тука доаѓаат до изострен фокус. Трите искушенија на Исус се истите три на кои израелскиот народ воден од Мојсеј низ пустината постојано паѓал. Тие се воедно и основните форми за сето она што го фрагментира светот на трагичен начин во сето создание – борбата за егзистенција, верско-идеолошкиот фанатизам и трката за моќ и за слава.

„Гласови“ е со најголеми димензии. Индустриската хартија врз металните конструкции сведочи за разните интелектуални, ментални, емотивни, разгорени и придушени состојби на уметникот во процесот на нивното создавање. Држејќи се до премисата за „образ и подобие Божјо“ за оваа изложба на Петровски, „Гласови“ ја има улогата на „Слово Господово“ во Стариот завет (דְּבַר־יְהוָה davar adonai) кој се објавува на пророкот при повикот да ја пренесе Божјата порака. На пример, книгата на пророкот Јоил почнува со „Слово Господово упатено до Јоил“ (Јоил 1:1). Оваа гласовна порака вообичаено има две основни компоненти, да предочи и да предупреди. Предочувањето е за гревовите на дадена генерација, а предупредувањето е повик на преумување. Кај Петровски, „Гласови“ ги предочува гревовите/пукнатините на денешната генерација и повикува на преумување во име на исцелувањето. Ова е убав македонски и општо словенски збор. Значи оздравување, а етимологијата се однесува на нешто фрагментирано да стане повторно цело. Секое од делата е слика за определен глас кој предочува и повикува да се ослушне нашето внатрешно јас. Што „слушаме“ додека ја гледаме оваа инсталација? Што ни кажува солидно црната, што светлокафеавата, а што белата? Што е со движењата на четката? Каде продолжуваат распосланите индустриски хартии од подот во нашиот ум?

„Архиви“ е „најблиску“ до класична ликовна изложба. Но, само најблиску, речиси, но сепак, не. Празни рамки од кои виси синџир, правоаголни парчиња дрво, „скулптура“ од изгорено дрво во црна дрвена рамка, метална кутија со којзнае каква заборавена намена. Парче „ќумур“ виси закачено на коноп. „Архиви“ на што? Попис на загубените надежи на човештвото? Физички предмети кои недвосмислено сведочат за залудноста на каков било човечки обид? Сѐ на крај ќе заврши со нашите затворени очи, прекрстени раце и заврзана брада за устата да не ни зјае отворена. Ако ја имаме таа среќа зашто на многумина не им се знае гробот. Но, и овој архивно „неупотреблив“ материјал е архива. И тоа каква архива! Материјата е неуништлива, таа никогаш не исчезнува, а само се претвора во некоја друга физичка состојба. Ние вечно ќе останеме во некоја димензија на квантната физика, согорувајќи ќе се претвориме во светлина и гледај чудо, низ бескрајот на вселената ќе патуваме и како честичка и како бран. Во навидум тажните пеплосани остатоци Петровски вдахнува архивски записи за нашето „вечно“ постоење. Еднаш откако сме зеле прв здив, архивирани сме во ѕвездената прашина засекогаш. Оваа инсталација оди рака под рака со псалмистот кој вели, „Кога ќе ги погледам небесата, дела на прстите Твои, па месечината и ѕвездите, што си ги поставил Ти: Што е тоа човек, та си спомнуваш за него, или син човечки, па се грижиш за него?“ (Псалм 8:3-4).

Ќе завршам со осврт на делото, за мене, со најмоќната асоцијација - „Патот ... по/во чест на Јанис Кунелис“. Од првиот миг кога ја видов вертикално поставената скала со остри ножеви врзани на секое дрвено скалило, во умот имав двојна слика, онаа на св. Јован Лествичник и онаа на врзаниот Исак врз олтарот со татко му Авраам над него со нож во кренатата рака. Ова се теми кои и порано го фасцинирале Петровски, но сега се излезени на површината. Во стилот на Јанис Кунелис, скулпторот на „сиромашната уметност“, Страхил М. Петровски го трасира „Патот ... по“. Важни се оние три точки. И за Лествичник, кој патот до Бог го опишува како скала по која верникот се искачува одолевајќи им на искушенијата, и за Авраам, патот е полн со неизвесности. Само оние со вера дека доброто е секогаш посилно од злото и дека деформацијата никогаш нема да опстане сама по себе, додека „формацијата“ опстанува сама по себе по дефиниција, непоколебливо ќе одат по патот на кој секој чекор е врз неизвесна точка. Тука изложбата „Фрагментирани реалности“ го закружува својот пат. Тоа не е „проповедничко морализирање“, „филозофско позирање“ или „идеолошко наметнување“ на рецепт како да се смени светот. Во согласност со библискиот пример на таткото Авраам кој е подготвен да го жртвува синот Исак, Петровски воведува елемент, кој Сјорен Кјеркегор го нарекува „телеолошко отповикување на етичкото“. Затоа што, како што вели Мерилин Робинсон, ниту еден родител никогаш нема да може да го заштити и да го сочува своето дете совршено, етичкото и моралното се надминати со едно движење на ножот во крената рака. Како и во библиската приказна, така и во приказната на Петровски, овој незамисливо смел мета-етички чин има среќен крај и ја воведува сета стварност во исцелителната прегратка на Божјата љубов. Кога љубовта владее, тогаш нема потреба од каков било закон, сѐ е исцелено.

Апостолот Петар мисли токму на ова кога ќе напише, „ А пред сѐ, имајте постојано љубов меѓу себе; зашто „љубовта покрива многу гревови“ (1 Петар 1:8). Ова е библискиот јазик. На уметничкиот јазик на Страхил М. Петровски оваа изјава може да се преведе и како „уметноста на ’Фрагментирани реалности‘ исцелува многу пукнатини.“

Фотографии: Маја Јаневска Илиева