Писателите за пишувањето

Читањето роман ми се чини како толку нормална активност, додека нивното пишување како толку чудна работа... Барем јас така мислам, сè додека не се потсетам себе си како овие две нешта се цврсто поврзани.

Прво, да пишуваш значи да ја практикуваш, со посебен интензитет и внимание, умешноста на читањето. Пишувате за да го читате она што сте го напишале, за да видите дали тоа е добро или лошо, и бидејќи, се разбира, никогаш не е добро, за да пишува повторно – еднаш, двапати, колку што е потребно сè додека не постигнете нешто што самите можете да го поднесете додека го читате. Бидејќи вие сте својот прв и можеби најстрог читател. „Да се пишува значи да се седне пред самиот себе како судија“, напиша Ибзен на корицата од една своја книга. Тешко е да се замисли пишување без повторно читање.

Но зарем она што сте го напишале на почетокот никогаш не е добро? Секако дека е: некогаш и повеќе од добро. И значи само – му значи на овој романсиер, во секој случај – дека кога повнимателно ќе се погледне или гласно ќе се изговори – односно, повторно се прочита – сепак може да биде подобро. Не сакам да кажам дека писателот мора да се мачи и да се препотува да создаде нешто добро. „Она што е напишано без труд главно се чита без задоволство“, рекол д-р Џонсон, а таа изрека се чини подеднакво далеку од современиот вкус колку и нејзиниот автор. Се разбира, многу од напишаното без напор пружа доста задоволство. Не, и овде не се работи за оценката на читателите – кои можеби со задоволство би ги читале спонтаните, помалку разработени дела на писателот – туку чувството на писателското незадоволство, на тие професионалци. Често си мислите: ако тоа го постигнам во првиот круг, без многу борба, зарем не би можело да биде подобро?

И иако тоа повторно пишување – и повторно читање – делуваат како труд и напор, тие се, всушност, најпријатниот дел на пишувањето. Понекогаш и единствениот пријатен дел. Да се задлабочиш во пишување, доколку имаш јасна претстава за „книжевноста“, е чудесно и плаши. Да се нурнеш во студена вода. Потоа доаѓа топлиот дел: кога веќе имаш нешто на кое работиш, ти го надградуваш, го уредуваш истото.

Да речеме, тоа е вистинска збрка. Но имаш можност да ја средиш. Да се обидеш да биде појасна. Или подлабока. Или поелоквентна. Или поексцентрична. Настојуваш да бидеш верна на светот. Сакаш книгата да биде пообемна, поавторитативна. Сакаш да се издигнеш над самата себе. Сакаш да ја извлечеш книгата од својата преполна глава. Како статуа заглавена во мермерен блок, така делува и романот во твојата глава. Настојуваш да го ослободиш. Настојуваш таа несреќна граѓа на хартија да биде поблиска до она за кое сметаш дека треба да биде твојата книга – за кое знаеш, во своите грчеви на издигнувањето, дека може да биде. Ги читаш речениците. Дали ова е книгата што ја пишувам? Зарем ова е сè?

Или, да речеме, ти оди добро; бидејќи понекогаш оди добро (ако не ти оди, а некогаш не оди, ти излудуваш). И ете си, дури и да си најбавна и најлоша во отчукувањето, зборовите се нижат, а ти сакаш да одиш понатаму; потоа препрочитуваш уште еднаш. Можеби не се осмелуваш да бидеш задоволна, но истовремено ти се допаѓа она што си го напишала. Се фаќаш себе си како уживаш – онака како што ужива читателот – во напишаното.

На крајот на краиштата, пишувањето е низа допуштања кои си ги дозволуваш себе си за да се изразиш на одреден начин. Да се изуми. Да се скокне. Да се лета. Да се паѓа. Да се најде сопствен начин на раскажување и настојување; да се најде сопствената внатрешна слобода. Да се биде строг во истерувањето на сопствените духови. Да не се запира пречесто за да се прочита напишаното. Да си дозволиш себе си, кога ќе се осмелиш да мислиш дека ти оди добро (или барем не толку лошо), да продолжиш понатаму. Нема чекање инспирацијата да си дојде сама од себе.

Се разбира, слепите писатели никогаш не можат да го прочитаат она што го диктираат. Можеби тоа им е помалку битно на поетите, кои најчесто поголемиот дел од своите дела ги испишуваат во главите пред да ги пренесат на хартија (поетите живеат со слухот повеќе од прозаистите). А ако не можеш да видиш, не значи дека не правиш ревизија на напишаното. Зарем не замислуваме како ќерките на Милтон, на крајот од секој ден по диктирањето на „Изгубениот рај“, на глас му ги читале стиховите на татка си, а потоа забележувале исправките? Но прозните писатели – кои работат затрупани со зборови – не можат сето тоа да го држат во главата. Мораат да видат што напишале. Дури и писателите кои се најнепосредни и плодни, мора да го чувствуваат истото. (Па така, Сартр изјави, кога ослепи, дека изминале неговите денови на пишување) Помислете на господскиот Хенри Џејмс како чекорејќи ја мери собата, компонирајќи го романот „Златниот пехар“ (The Golden Bowl), диктирајќи и’ го на својата секретарка. Без оглед на тоа колку е тешко да се замисли дека воопшто било можно да се диктира подоцнежната проза на Џејмс, проследена со трескањето на машината за пишување, некаде околу 1900 г., зарем не помислуваме дека Џејмс повторно го читал она што било отчукано, и дека не се штедел на исправките?

Кога јас повторно, пред две години, заболев од рак, и кога морав да ја прекинам работата над речиси завршениот роман „In America“, еден љубезен пријател од Лос Анџелес, знаејќи колку сум очајна и се плашам дека нема да ја завршам книгата, се понуди да ја остави работата, да дојде во Њујорк и да остане колку што е потребно, за да му го издиктирам остатокот од романот. Навистина, првите осум глави веќе беа завршени (односно, многу пати напишани и прочитани), и јас ја започнав претпоследната глава. Но не чувствував дека тие две последни глави ги имам во својата глава. Сепак, морав да ја одбијам таа великодушна понуда. Не поради тоа што веќе бев толку премалена со строгите хемотериписки коктели и таблети против болки, па сум заборавила што сум планирала да напишам. Морав да бидам во состојба да видам што пишувам, а не само да слушнам. Морав да бидам способна повторно да го прочитам тоа.

Читањето обично му претходи на пишувањето. А импулсот за пишување речиси секогаш се поттикнува со читање. Читањето, љубовта кон читањето, е она што нè наведува да почнеме да сонуваме за тоа да станеме писатели. И долго откако ќе станеш писател, читањето книги кои ги пишуваат другите – и повторното читање на омилените книги од минатото – претставува неодоливо бекство од пишувањето. Бекство. Утеха. Мака. И, да, инспирација.

Се разбира, тоа нема да го признаат сите писатели. Се сеќавам дека еднаш на В. С. Најпол му реков нешто за еден мој омилен роман од 19-от век, многу познат роман, за кој претпоставував дека му се восхитува колку и јас, како што му се восхитуваа сите кои ги интересираше книжевноста. Но не, тој го немаше прочитано, и кога ја виде сенката на изненадувањето на моето лице, строго додаде: „Сузан, јас сум писател, а не читател“.

Многу писатели, кои повеќе не се млади, поради разни причини тврдат дека читаат малку, всушност, дека сметаат оти, во одредена смисла, читањето и пишувањето се некомпатибилни. Можеби за некои писатели и се. Не е мое да судам. Ако причината за тоа е тешкотијата и стравот да не се потпадне под нечие влијание, тоа ми изгледа како непотребна грижа. Ако причината е недостаток на време – бидејќи денот има онолку часови колку што има, а часовите поминати во читање очигледно се одземаат од часовите во кои би можело да се пишува – тоа претставува аскетизам кон кој јас не се стремам.

Да се изгубиш во книгата, онаа стара фраза, не е фантазија туку стварност на која е тешко да и’ одолееш. Вирџинија Вулф е славна поради зборовите во едно од нејзините писма: „Некогаш помислувам дека рајот, всушност, претставува непрестајно и неисцрпно читање“. Се разбира, оној рајски дел е тоа дека – повторно според зборовите на Вулф – „состојбата на читање при целосна елиминација на егото“. За жал, ние никогаш не го губиме егото, исто како што не можеме да стапнеме на сопственото стапало. Но таа бестелесна состојба, читањето – доволно наликува на транс за да нè натера да се чувствуваме како да сме се лишиле од своето его.

Како читањето, занесеното читање, и пишувањето проза – живеењето на животот на други суштества – подеднакво се доживува како губење на себе си.

Сите ние денес би сакале да мислиме дека пишувањето е само облик на самопочит. Со други зборови: самоискажување. Од нас повеќе не се очекува да бидеме способни за автентичните алтруистички чувства, ние не сме способни да пишуваме за кој било друг освен за нас самите.

Но тоа не е вистина. Вилијам Тревор зборува за храброста на неавтобиографската имагинација. Зошто не би пишувале за да побегнеме од себе, исто како што пишуваме да се искажеме себе си? Многу е поинтересно да се пишува за другите.

Излишно е да се каже дека позајмувам делчиња од себе за другите ликови. Кога, во романот „In America“, моите имигранти од Полска стигнуваат во Јужна Калифорнија – близу селото Анахејм, во 1876 г. – и тргнуваат кон пустината да и’ се препуштат на застрашувачката визија на празнината која менува сè, јас тоа навистина го црпам од сеќавањата на своите детски прошетки, во 1940-те години, низ пустината на јужна Аризона – надвор од градот Таксон. Дури кај третата нацрт-верзија на книгата ја избришав, неволно, приказната за сагваросите (Повеќе нема сагвароси западно од реката Колорадо).

Она за што јас пишувам не сум јас туку нешто друго. Како што она што го пишувам е поинтелигентно од мене. Бидејќи само тогаш сум способна повторно да го напишам. Моите книги го знаат она што еднаш и јас го знаев. А да се испишат најдобрите зборови на хартија не се прави нималку лесно, дури и по толку години. Напротив. Овде лежи онаа голема разлика меѓу читањето и пишувањето. Читањето е вокација, уметност, во која, покрај праксата, морате еднаш да станете стручњак. Она што ќе го стекнете со текот на времето како писател главно се неизвесноста и тегобата.

Сите тие писателски чувствувања на недоволност – барем за овој писател – настануваат на убедувањето дека книжевноста е важна. „Важна“ е секако избледен збор. Да, постојат книги кои се „потребни“, односно, книги за кои, додека ги читаме, знаеме дека повторно ќе ги читаме. Можеби повеќе од еднаш. Има ли поголема привилегија од онаа кога свеста ќе ти биде проширена, наполнета, изострена со книжевноста?

Мудрите книги, предизвикувачите на менталната заиграност, оние што поттикнуваат чувства, верните бележници на реалниот свет (а не збрка во нечија глава), слуги на историјата, заговорници на спротивставените и бунтовни чувства... се романот кој е потребен – можеби, треба да има повеќе такви нешта.

А прашање е дали и понатаму ќе има читатели кои го делат истото високо почитување кон нарацијата, но добро, „Тоа прашање не е во прашањето“, како што Дјук Елингтон одговори кога беше запрашан зошто свири на матинеата во Аполо. Најдобро е да се продолжи понатаму.

Инсталации: Gina Osterloh