„Демократски“ неореализам

1.

Безмалу со сигурност може да се тврди дека македонската ликовна уметност не памети ваква или слична ситуација. Иако, познато е дека општествените услови во поблиското или подалечното минато не биле којзнае колку благопријатни за македонскиот уметник. Историскиот поглед назад низ релативно кратката историја на македонската уметност не дава поводи за горделиви заклучоци за општествениот третман на уметникот. Меѓутоа, погрешно би било и мислењето за каква и да е (ре)пресија или инструктажа во креативниот чин. Дури и периодот на социјалистичкиот реализам, инаку познат како отелотворување на диктатот во уметноста, а со тоа и на потенцијалната деперсонализација на уметникот и неговите вистински творечки пориви, не дава материјал за ригорозни заклучоци од овој тип. Зашто соцреализмот беше првенствено насочен кон тематската индоктринација, кон укажувања на потребата уметноста да го долови хероизмот на времето, победата на трудот, исправноста на партискиот курс и слично. Во тоа време и еден Мартиноски го слика „Рамадан“, на пример, Пандилов слика работни акции итн. Првите неколку годишни изложби на ДЛУМ по 1945 се слика и прилика на таквата клима и творечките „компензации“ на македонскиот уметник во тоа време.

Не само соцреализмот, туку и социјализмот (се) прашуваше „Во името на чие право, … во името на чија 'слобода' во некои дела се уриваат темелите на СФРЈ, самоуправната човечка заедница, се повредува братството и единството, се шири омраза, се навредува достоинството на човекот, на работникот, борецот, револуционерот, другарот, братот, комунистот, самоуправувачот. Така се деградира револуцијата и работничката класа и во името на уметноста се убива достоинството и неизмерната неомеѓаност, добродетел и креативна автохтоност на уметноста!“ Тоа, главно, беа грижите на стариот систем.

Меѓутоа, доктрината на социјалистичкиот реализам, а понатаму и социјалистичките идеолози во културата и уметноста, не се мешаше во начинот на работа, во изборот на личниот исказ, автентичноста на творечкиот ракопис … Тие суштински темели на творечкиот идентитет никогаш не биле доведувани под прашање!

А впрочем, некогашниот соцреализам траеше не повеќе од 7 години, односно до 1952 година. Дали македонскиот уметник денес го живее новиот и поригиден „демократски“ неореализам во уметноста којшто трае веќе речиси ист број години?!

2.

Оттука, можеби токму овде треба да се запрашаме дали државата – сега повторно реанимирана во главен уметнички судија – ги пречекорува „овластувањата“ на ова поле, користејќи ги достапните механизми за најригидно директно влијание не само во иконографската, туку и во иконолошката структура на делото? Но, тоа е друга тема.

Она што е овде битно да се потенцира е дека „…како нужна претпоставка за остварувањето на идеологијата се јавува фактот дека таа мора да биде прифатена од поединецот како материјален носител на нејзиното остварување…“, односно „субјективитетот (поединецот) е дифракционата точка на идеологијата“, нѐ подучуваше порано еден „бивш“ филозоф, сега удобно залегнат како конзервативен „политичар“ со голем удел во сегашнава македонска ситуација и на планот на уметноста за којашто говориме. И токму тоа е поентата, токму тука се прекршува и денешното галопирачко губење на идентитетот на македонскиот уметник: во неговото волно прифаќање, во неговото беспоговорно повинување на обезличувачкиот диктат на новиот „демократски“ неореализам!

На овој начин македонскиот уметник се враќа во некои многу далечни времиња на занаетчиските општествени односи, каде „производителот“ е директно и безмалу комплетно зависен од непосредниот пазар. Во нашиов случај непосредниот пазар е, вчера и денес, т.н. проект „Скопје 2014“, утре ќе биде некој друг „проект“, повторно отворен и „осмислен“ / диктиран од единствениот меродавен регулатор на пазарот – државата. Така уметничкото дело всушност се трансформира во занаетчиски производ којшто зависи од диктатот на пазарот. Ваквото производство за пазарот, ваквата современа културна интеракција, „…е круцијална, бидејќи таа ги дефинира општествените односи на уметниците на поинакво ниво…“, вели Вилијамс (Raymond Williams, 1981). Формата на актуелниот продажен однос денес станува доминантна интеракциска форма, а македонскиот уметник без идентитет (свое)волно се спушта на ниво на занаетчија каде пазарот (државата) му го одредува производот. Уметникот пак, во духот на добар занаетчија, ќе ги исполнува добро платените побарувања и нарачки, а во слободното време ќе работи за „своја душа“, ќе создава – уметност.

Но, од друга страна, современиот македонски државен „пазар“ воведува и новини во размената на стока за пари. Поточно, ако „пазарот“ (от)купи од уметникот еден-два производи, со тоа и го задолжува подоцна да мора да подари уште толку прозиводи. Каква фантазија!

3.

Значи, повторно, само по себе се поставува прашањето на повторното одредување на конвенционалните разграничувања помеѓу „занаетчија“ и „уметник“. Односно, денес, македонскиот уметник го гледаме како поделена личност – split personality – која во дадениот миг (успешно?) балансира помеѓу двете конвенции. Но – до кога? Со „ширењето“ на пазарот едниот тип продукција почнува да надвладува над другиот. И полека нештата се диференцираат, контрастот станува доминантен и корисното / утилитарното надвладува над уметничкото. Овде поимот корисно односно утилитарно го подразбирам во двојно значење: корисно и за уметникот, но и корисно односно утилитарно како производ, како продукција. Зашто, овие и вакви споменици и слични нешта никако не можат да се подведат под формата „уметност“. Тие, ваквите споменици, се типични занаетчиски производи што задоволуваат одредени, главно идеолошки, потреби на пазарот и немаат врска со уметноста и културата.

Во хиерархијата на овие вредности македонскиот ументик сѐ уште не е целосно определен. Тој паралелно ги почитува двете, и важно е што не се откажува од сопствената уметност, без оглед што со тоа внесува забуни во јавноста за сопствениот идентитет. Но, повторно, прашањето е – до кога? До кога во неговата хиерархија ќе постои овој паралелизам и дали евентуалните растечки побарувања на новиот „демократски“ неореализам нема да го натерат дефинитивно да се определи?

Но, во овој контекст, поточно во постоечкото двојство на идентитети кај македонскиот уметник денес, особено кај оваа група за којашто генерално говорам, постои уште еден битен аспект. Тоа е нивната образовна функција – или барем кај повеќето од нив – како професори на Факултетот за ликовни уметности. Дали сега двојството раѓа – тројство? Зашто, какви се реперкусиите и влијанијата на ваквите состојби во натамошното градење на односот професор – студент? Како студентите реагираат на двојниот идентитет на професорите, односно кому му даваат примат? И од кого, всушност, учат? И што?

4.

А сепак, за да не бидам премногу несправедлив само кон една (иако репрезентативна) група уметници, мора да се потенцира дека ваквата „творечка“ двојност, дури тројност, премина безмалу во општа состојба во македонската култура. Зашто примерите на зачудувачки дневни преобразби почнавме да ги гледаме на секој чекор. Да се говори едно, да се прави друго. А да се мисли, или дури „подучува“ – трето. Денски јавно и од петни жили да се хистеризира за стојностите и вредностите на нашево „неокласично“ опкружување, за потоа приватно да се развива сосема друг, спротивен творечки концепт; со една рака да се пишува за (не)квалитетот на животот денес, а веднаш потоа, со другата, да се прави концепт за беседа во „златносјајното“ опкружување на некогашниот „Александар I Карагорѓевиќ“; претпладнето да се поминува на ходочастие и фотографирање околу Александар Македонски, а приквечер белата античка тога да се заменува со маичка со ликот на Нам Џун Паик; во советничките клупи со двете раце да се гласа за континуирано тормозење на сограѓанинот со налудничави измислици, а навечер да се „обмислуваат“ филозофски предавања за неговиот субјективитет…?

Какви се тие склопки или шалт табли што така го префрлуваат менталното функционирање кај овој дел од македонскиот уметнички и интелектуален естаблишмент? Кои се и какви се тие монофазни, двофазни, трофазни струења на бесполови енергии кај нив, за да можат баш така, на дневна основа, да се делат по должина и широчина, и вертикално и хоризонтално, како што наложуваат условите? Или дури да се мултиплицираат, па веќе човек не знае кого гледа – едната, втората, третата опачина на истиот лик? Кои се, всушност, и што се тие така лесно трансформирливи ликови?

5.

И повторно, за нас денес се единствено битни резултатите, делата сработени вчера, денес, утре. За критиката и за историјата на уметноста резултатот е првиот, основниот и последниот чинител во вреднувањето на едно дело. Критиката и историјата на уметноста не се занимаваат со приказни од типот „ама нарачката беше таква“, „ама тој / тие ми рекоа така да работам“ и слични будалаштини од таков тип. Историјата на уметноста ги зема предвид, се интересира и ги валоризира (и) општествените прилики во коишто настануваат делата, но сепак не ги зема за сериозно таквите детски приказни. Зашто, се претпоставува дека делата – без оглед на условите под коишто настануваат – се резултат на (само)волна, свесна и разумна активност. Приказните од типот кој, кому и што рекол или дали некој бил „присилен“ на нешто се куриозитетни приказни за кафеанска маса, но не и за сериозна расправа. Едновремено, тоа што некои полуписмени новопечени „теоретичари“ тртљаат за вакви или онакви ограничувачки „концепти“, за „сеопшт дефетизам во уметноста“ … само бараат алиби за сопствените неспособности. Зашто ние, денес и овде, не говориме, не спориме за концепти или (пост)модернизми, ние имаме проблем со творечкиот интегритет на уметникот! И затскривањето зад какви и да се флоскули, воопшто не му помага.

Впрочем, познато е дека во еден или два случаи, токму во т.н. проект „Скопје 2014“, уметници се откажувале од изведбата на делото, иако претходно биле првонаградени на конкурсот. Зошто и како во моментов можеме само да претпоставуваме, но „приказните“ велат дека не сакале да се согласат со некои диктирани измени во нивните дела. Значи, ако имало форма на притисок, имало и форма на отпор! Што пак ќе рече дека сиот оној производ што денес секојдневно го гледаме околу нас е резултат на свесна и своеволна уметничка активност!!! И со тоа овие уметници (ќе) мораат да се помират, без оглед колку болно звучи.

Зашто, повторно, и да не остане неразјаснето или толкувано од некаква малициозна страна: не гледам никаков проблем во нивната определба да работат во таков манир каков што го гледаме низ „делава“ од т.н. проект „Скопје 2014“. Ако е тоа пресвртна точка во нивното творештво, новооткриен исказ, нова определба… тука никој не може да стави каква и да е забелешка. Освен забелешка на квалитетот, евентуално. Но ако е ова само нивна лукративна авантура, начин односно можност да се заработат пари, тогаш тие ја згрешиле професијата. Целосно! Требале да бидат брокери, трговци, банкарски менаџери, каде што се вртат едно чудо пари што ќе им го направат животот посреќен. Уметноста тоа очигледно не може(ла). И можеби отсега па натаму треба така и да ги посматраме.

Во оваа насока, упатна е една реченица на Томе Аџиевски, еден од учесниците во оваа македонска скулпторска одисеја, кој вели: „Пред да започне проектот Скопје 2014, со потсмев и жалење се гледаше на скулпторите кај нас, сега работите се сменети“.

Има право, сменети се. Потсмевот и жалењето преминаа во нешто друго!

Извор: teodosievskiumetnost.wordpress.com
Слики: Даниел Хоровиц