Десет години од смртта на Тоше Проески

ЛЕТ СО ШИРУМ ОТВОРЕНИ РАЦЕ

Приказната за Тоше е една од поинтересните современи приказни и, како што сега стојат работите, таа кај нас допрва ќе се развива. Таа приказна допира многу нивоа на нашето живеење: општествено, политички, културно, историски; во таа приказна, заправо, ќе се сосредоточуваат свесните и несвесните слоеви на нашата стварност, сеќавањата, копнежите, поттиците и инхибициите на многу луѓе, а пред сè на оние кои генерациски беа блиски до Тоше.

Мислам дека на тоа генерациско рамниште Тоше Проески ќе остави најдлабока трага, не само поради силината на митската енергија што зрачи од легендата за него, туку и зашто генерацијата на младите родени во седумдесеттите и осумдесеттите всушност немаше свои јасно препознатливи генерациски симболи. Ниту, пак, таа генерација имаше некакво препознатливо место во општествово кое, на ниво на приказни и митови, ем сè уште не е доволно одвоено од дамна упокоената СФРЈ, ем не е способно да создава нови, доволно јаки и привлечни идентификациски точки кои би нè обединувале и генерациски и меѓугенерациски.

Се разбира, проблемот е двоен: општеството е мочуришно застоено, но и младите во своите дваесетти години (па и триесетти) како ништо да не прават да ја променат страшната парализираност во која тонеме сите заедно толку години. Повеќе-помалку тие нови генерации конформистички ги прифаќаат идиотските владеачки матрици (третокласна и партиски фанатизирана политизираност, малограѓанштина, себичност, слаба работна култура, слаба култура на здружување, слаби знаења, општа нељубопитност и апатија), обидувајќи сè што понезабележливо да се вклопат во парохијалниот провинциски поредок (оние што не сакаат да се вклопат, исто така тивко си заминуваат или пропаѓаат во бунарите на сопствената нереализираност).

Митот за Тоше, велам, би можел да влее некаква енергија во спласнатите генерациски едра. Тој мит треба да овозможи да го афирмираме гласот наместо разгласот; оти ние сме средина во која разгласот ги обликува мозоците, а не гласот, персоналноста. Зборот персона, впрочем, и значи (пер-соно, со глас) издвоен глас, препознатлив звук што се издвојува од шумот, од мрморењето, толпата и какофонијата.

На својот блог младиот писател Букарски, токму од генерациски ракурс, го спореди Тоше со Бајрон. Ми остави впечаток споредбата, зашто Бајрон, на некој начин, со својата прерана смрт (умира на 36 години) како да навестува една сосема нова ера, на брзината и на поинаку сфатениот простор; Бајрон умира 1824 година, а првата патничка локомотива се појавила 1825-та. Бајроновиот дух, забележува Камил Паља, како да се преселил во брзата машина. Бајрон и самиот бил свесен за својата брзина и за својата ветровитост; брановидното треперење на ливадата е невидливо чекорење на ветрот; развигорот што Бајрон го еманира е оној дух на младоста што ја проветрува историјата и што толку многу ќе влијае на европската и американската култура.

Како што вели Паља: "Русо го измисли современиот култ на детството; Гете го популаризираше Русоовиот адолесцент со хировити расположенија. Но, Бајрон беше оној што ја создаде гламурозната, секси младина со дрска, пркосна енергија, новото отелотворено во харизматичното сексуално лице. Во таа смисла, Бајрон го навестува новото доба на брзината. Младоста е брзина во чувствено минлива форма."

Кога веќе зборуваме за ветровитоста на Бајрон, сакам токму во таа точка да ја продолжам споредбата со Тоше кого луѓето, по смртта, по неговото одвојување од земјата, го доживуваат како ангел, како нешто што одлетало во некој полесен и подобар свет. Во древните времиња на човековото воздигнување, поезијата започнала како музика, а музиката започнала како танц. Танцот често ѝ се спротиставува на силата на гравитацијата. Балерините на земја стојат збивајќи ја сета тежина во најситната точка, допирајќи го тлото најмалку што е можно. А она движење со ширум отворени раце, кое беше толку карактеристично за Тоше (како да сака да го прегрне сиот свет), е движење коешто своето потекло веројатно го влече од барокните дворци, а кое всушност сугерира крилја, порив да се полета и презир кон површината на земјата.

Тој гест, на човек со ширум отворени раце, кој во секоја секунда е спремен да полета, го прави Тоше уметник во најчистото, посветено, значење на зборот. И покрај тоа што самиот се сомневаше во сопствената уметност (иако големиот сомнеж токму е карактеристика на големиот уметник), ми се чини дека никој на нашава културна сцена со таква посветеност не ја живееше својата уметничка страст. Така што, и од тој агол, на посветеноста и предаденоста на своето дело, Тоше Проески може да биде блескав пример за помладите, но и прекор за сосема застарените сфаќања за културата и уметноста, сфаќања кои кај нас сè уште преовладуваат.

Утрински весник, октомври 2007.

МОЈОТ ГЛАС ШТО ИСЧЕЗНУВА

„Нашата пејачка се вика Јозефина. Кој нејзе не ја слушнал, тој не ја познава силата на песната. Не постои некој кој може да одолее на нејзиното пеење, и тоа треба да се цени, дотолку што нашето поколение во целина не ја сака музиката. Мирот и тишината ни се најмила музика; нашиот живот е тежок и ние, макар и се обидуваме да ги занемариме сите дневни грижи, веќе не сме кадарни да се вознесеме до нешто што од нашиот вообичаен живот е толку далеку како музиката. Но, ние поради тоа не се жалиме претерано; не ни одиме дотаму; еден тип на практично лукавство - кое, вистина, во секоја смисла ни е неопходно - е она што ние го сметаме за наша најголема предност, и со насмевката на таа предност обично се тешиме за сè, па макар и ако понекогаш - иако тоа не се случува - и нè обземе копнеж по среќа, којшто можеби извира од музиката. Само Јозефина е исклучок; таа ја сака музиката, а знае и да ја пренесе на други; таа е единствена; кога нејзе ќе ја снема, и музиката - кој знае колку долго време - ќе исчезне од нашите животи.“

Обидувајќи се низ колумна да ја одбележам годишнината од смртта на Тоше Проески, налетав на славниот расказ на Франц Кафка, „Јозефина или народот на глувците“. Ми се чини дека во почетните зборови на тој расказ се кријат најголемите тајни на нашето митотворство спрема Тоше. Зашто во целина нашето поколение не ја сака музиката. Зашто нашиот живот е тежок, а далеку се небеските сфери, далеку е музиката. Она што нас нè интересира се практичните лукавства на секојдневното преживување. Ако и постои копнеж кон нешто подобро, тој е редок и нејасен.

За нешто што едновремено е интимно и екстериорно Лакан измисли одличен збор: екстимно. Митот за Тоше во значајна мера е нашето општествено екстимно. Самиот феномен на гласот, всушност, е екстимен. Човек на некој чуден начин повеќе е присутен во својот глас отколку во своето тело. Тоа е парадоксално, со оглед на тоа дека гласот е само треперење на воздух, во истиот момент кога настанува тој исчезнува, но сепак токму во својата непостојаност тој е залог на една потрајна присутност. Тој упатува на присутност која можеби е посилна од присутноста на објектите токму зашто веднаш исчезнува.

Младен Долар во својата извонредна книга „За гласот“ пишува токму за тоа: гласот е нешто што го дели телото на надворешност и внатрешност, гласот е најголемиот оператор на таа поделба, најдраматичната поделба што постои. „Гласот стои на таа граница, на линијата на поделбата - стои е погрешен израз, нема начин гласот да стои, тој секогаш минува и трепери и се бранува - и на таа граница гласот едновремено е нешто што претставува, како и врска помеѓу јазикот и телото.“ Гласот секогаш упатува кон внатрешноста, кон „душата“ која низ него трепери, но едновремено гласот е нешто што го напушта телото, што исчезнува во самиот процес на „гласување“. Значи, не само што гласот стои на самата граница меѓу внатре и надвор, без да е внатре или надвор, туку тој практично ја воспоставува таа црта и тој премин.

Гласот што во случајов нè интересира не е оној што ја помага простата лингвистичка размена, нешто што може да се штанца и разменува. Во случајов, гласот е само средство на патот кон смислата и значењето, тој не може да се искаже или да се повторува, иако самиот тој го овозможува говорот. Како што вели Долар, гласот е неповторлив, единствен, сингуларен и не може да се универзализира, додека лингвистичките својства му служат на јазикот токму заради својот универзален карактер. „Затоа гласот може да служи како залог на неисцрпивото битие среде универзалноста, како залог на љубовта - така што лингвистичката драма во гласот се поклопува со драмата на љубовта.“ Велиме дека гласот е некаков предуслов на љубовта зашто тој, од една страна, е она што најмногу е мое, израз на мојата внатрешност, а од друга страна гласот никогаш не ми припаѓа, тој е само залог кон другиот, некакво пипало кое ни припаѓа на двајцата.

Да појасниме: надвор од двата вообичаени начини на коишто го употребуваме гласот (од една страна гласот како носител, преносител, медиум на пораката, најраспространет медиум меѓу сите јазични пораки; од друга страна гласот како објект на фасцинација и естетски восхит), Младен Долар се обидува да ни ја долови мошне важната трета област каде што престојува гласот и каде што тој не е објект на смислата и на естетското обожување, туку е некаква слепа флека во произведувањето на смислата и нешто што го пореметува естетското задоволство.

Случајот на Тоше Проески ми се чини дека совршено ги опфаќа сите три сфери на употребата на гласот за кои зборува Долар: Тоше едновремено е неверојатно снажен преносител на порака, објект на фасцинација, но и „екстимен феномен“, нешто положено меѓу поединецот и општеството, помеѓу внатре и надвор, помеѓу телото и јазикот, како некаква вибрантна кожа. Такво сосредоточување на значењата и зрачењата, а едновремено и нивно ништење (низ слепите петна), е карактеристично, се чини, токму за митот. И токму заради таа комплексна концентрација на енергиите и значењата митот за Тоше Проески е еден од најважните митови на современото македонско општество. Неговиот глас зборува на работ, и отаде работ (како Орфеј што со глас го исцртува забранетиот поглед кон Евридика, отелотворувајќи ја), врежувајќи се едновремено и во винилот што се вика свест и во плочата што се вика свет, не припаѓајќи никаде, доведувајќи ја во прашање и самата поделба.

Утрински весник, октомври 2008.

Слики: Chris Buzelli