Раскошни книжевни пејзажи

21.08.2018 00:24
Раскошни книжевни пејсажи

(Николина Андова Шопова: „Некој бил тука“, Темплум, Скопје 2018)

Совршено неправедно е што колку книгата е подобра, толку е помала потребата да ја коментираме и анализираме, да го објаснуваме сопствениот впечаток, мислењето, па дури и судот за неа. Радикализирано, ова обратнопропорционално непишано правило би можело да нѐ одведе во молк за добрите дела, евентуално во лаконска препорака да бидат прочитани; наспроти опширните интерпретативни текстови и анализи на нештата што се помалку добри, што се послабо напишани. Тоа не би требало да биде така. Добрите книги заслужуваат не исти, туку дури и подолги и поопсежни текстови, рецензии, прикази, препораки... Во никој случај не треба да се бега од придавките прекрасно, одлично, супер, туку тие треба да се подложат на екстензивно разложување во текст во кој би се опишало и прецизирало сето она што ни ја компресирало рецепцијата само во еден единствен збор, макар тој да е и некоја од најубавите придавки.

Првиот роман на поетесата Николина Андова Шопова е одличен. Од прозорецот на придавката одличен, можат да се видат раскошни книжевни пејзажи кои нема да ги оставам неопишани.

Романот е структуриран толку јасно и прецизно што во ниту еден ред не се појавува сомнеж за ништо, иако нема никакви графички поделби, глави и други „помагала“ за полесно следење на приказната. Единствените „огради“ помеѓу деловите раскажани од ист јас-раскажувач, ама од сосем други времиња и наратолошки позиции се дискретните три точки. Но, на читателот не му е потребно ништо повеќе од нив, зашто Андова Шопова дистинкциите во „говорот“ на својот роман ги прави маестрално, не со графика на текст, туку наратолошки. Јас-раскажувачот на еден начин раскажува актуелно време, на друг – спомени, на трет – чувства. Ова е роман од еден јас-раскажувач раскажан во повеќе гласови: тивко, зарипнато, гласно, врескаво, плачливо, липтежно, нечујно... Тоа е таа моќ на приказните кога нештата ќе бидат подредени и раскажани како што треба: јасно, прецизно и созреано/отстојано/промислено или како и да го наречеме она кога на текстот вредно и предадено се работело, се мислело; кога текстот стрпливо се полирал.

„Некој бил тука“ е тешка приказна за загубата, за болката, за распаѓањето на едно семејство. Роман за смрт на дете, за силување, за прељуба од болка, за самоубиство; роман кој е толку добро напишан што не треба да се плашите од неговата „страшна“ тема. Во него нема ни ронка сензационализам и маркетиншко калкулантство за освојување што поголем број читатели, нема пози и трендовско атакување на конкретна публика. „Некој бил тука“ е вистинска книжевност. Длабока и суштинска, исповрзана и заокружена на сите нивоа. Со видлива филмска монтажа. Сигурна сум дека и да не знаев оти Андова-Шопова е голем љубител на филмот, тоа ќе го препознаев во романов.

Наспроти раскошните наративни постапки, постојат и впечатливи епизоди, слики и предмети дури, во кои романот се огледува како во совршено мирна, голема и длабока книжевна вода. Преку нив текстот се сведува на некаков рефрен, на печат, се „заверува“ дека е таков каков што треба да биде. Ќе наведам три епизоди, една слика и еден предмет: (1) Епизодата со потресното шминкање на главниот лик во туѓ простор, со туѓи шминки, пред туѓо огледало; (2) Епизодата со трите клуча на приврзокот на возбудениот главен лик кој не може да го погоди вистинскиот за брз влез во станот/просторот во кој сака да биде, зашто, метафорично, вистинскиот клуч за среќата го нема на приврзокот, тој е трајно и неповратно загубен, заедно со животот на неговата почината ќерка, но и неговиот сомлен и скршен живот на средовечен татко и сопруг; и (3) Епизодата со гуштерот и опашката, прекршена еднаш низ коментарот на дедото; вторпат низ споменот на главниот лик и алузивноста, метафоризацијата во конкретниот сижеен контекст.

Од мноштвото впечатливи слики испишани со видлива дарба и умешност за детаљ, за филигранско заокружување на речениците и мислите зад нив, ја издвојувам сликата кога главниот лик сака да си ги измие забите, а во бањата има 3 четки: 2 вертикални, неговата и четката на жена му и една хоризонтална – четката на нивната мртва ќерка легната како во мало ковчеже во пластично проѕирно кутиче за четкички. Оваа четка за заби на мртвото дете е исто што и леќата со многу лук и лути тенки колбавчиња со праз, исто што и мантилот на закачалката зад влезната врата на покојниот татко на јас-раскажувачот кога бил дете. Тоа се пречките умрениот навистина да умре и во животите на блиските. Мајката на јас-раскажувачот престанува да вари леќа секој понеделник и да го пере мантилот на починатиот и ми се чини дека дури тогаш татко ми вистински умре, се вели во романот. Четката на починатата ќерка никој не ја фрла од бањата со години, затоа, можеби, девојчето не може вистински да умре во животите на родителите и на некој начин го „условува“ умирањето (на животот) на таткото. Самоубиството на таткото е надомест на неумирањето на предметите на неговата покојна ќерка.

Сосем свесно и намерно ја коментирам само сликата со четката во бањата, а не и собата на мртвото девојче која самата по себе е филмска сцена за конзервација на болката на цело едно семејство. Мноштво предмети спомнати во раскажувањето, исто така совршено се огледуваат во романот. Помеѓу кутиите за колачи што жена му му ги дава на својот маж за поводи и луѓе што не постојат (кутија за измислици и лаги!), сатчињата за храна на мачката, сочуваниот (и употребен) отров, растегнатите танга-гаќи пренаменети во крпа за чистење, маските за криење на добрите и лошите духови (можеби базичниот елемент на приказната извлечен и на корицата на романот), листот со диетата на фрижидерот, чудесните мешунки грашок како параболи за скриените надеж и утеха,.. сепак ја издвојувам турпијата, таа видлива заповедничка на невидливото во сите нас.

Она што на мајката на починатото девојче ѝ успева да не го направи, го прави таткото – оној кој навидум подобро се носи со загубата. Романот завршува и со труење и со самоповредување на нараторот додека слуша како се отклучува бравата на туѓиот простор, на туѓиот стан,.. на Другоста што не се соумеала, на Спасот што не се пронашол. Првото лице можеби (ни) раскажува веќе мртво, можеби (ни) раскажува до последната секунда од својот животот... И едното и другото е совршено ситуирано како можност во одличниот роман на Николина Андова Шопова.