Прозорец кон еколошка катастрофа

Потребно е сѐ да се промени за нештата да останат исти. Ова е суштината на нашите реакции на абнормалните состојби. Пандемијата на Ковид 19 е добар актуелен пример. Според сега веќе воспоставениот дискурс, човештвото е во војна со невидлив непријател. Безинтересниот механизам на репродукција, значи вирусот, доживеа персонификација, стана непријател кој посакува да ги уништи нашите живпти. Можеби тоа изгледа како безопасна реторичка постапка, поедноставување на комплексна ситуација со многу непознати за да се истакне нивната сериозност. Меѓутоа, кога ќе се погледне поблиску, придавањето зловолни интенции на еден аморален механизам одвлекува внимание од вистинскиот простор на кризата, социо-економските структури. Коноравирусот претставува така голема опасност токму поради тоа што катализира вкоренети контрадикции на модерното општество. Станбеното прашање, дигитализацијата, правото на приватност се реални централни проблеми на оваа криза и директно влијаат на нејзиниот досег. Се покажа дека и самата стапка на смртност повеќе зависи од состојбата и припременоста на институциите и општеството, а не толку од карактеристиките на самиот вирус.

Каква врска има тоа со екологијата? Како што истакна Иван Џикиќ, би било погрешно оваа пандемија да се разгледува надвор од контекстот на климатските промени. Секако, не е можно да се говори за директна причинска поврзаност, но тенденцијата на настанување на новите преносители на заразни болести е во корелација со еколошките промени. Судејќи по сѐ, добивме само мал прозорец во она што нѐ чека остатокот од овој век, што е можеби еднствената добра вест во оваа ситуација. Затоа е важно да се анализираат идеолошките формации што ги произведува кризата, бидејќи во склад со нив се одредува просторот на можен одговор. Еднаш кога кривата ќе биде сведена на некој вонинституционален фактор, на непријател или дури и промена во околината, веќе не е потребно да се разгледува самиот начин на живот како реално место на криза. Одговорот на кризата станува реагирање на случаен напад и заклучок дека е потребно да се воведат промени за нештата да останати исти. Радикалниот став мора да направи чекор подалеку и да се запраша како да се промени сѐ за нештата да станат поинакви?Екологија надвор од природата

Еколошктие движења во своите небројни варијации нудат разни форми на разрешување со прашањата на еколошка катастрофа, од фаталистичко препуштање на нашата судбина, преку варијанти на слободнопазарни решенија до технолошки утопизам. Но како што тоа го покажа философот Тимоти Мортон во книгата „Екологија без природа“, секој обид за формулирање на проблеми и можни решенија почива на имплицитни претпоставки за тоа што природата сама по себе е. Природата има своја историја или низа социјални функции кои ги исполнува во разни епохи – од митолошкиот простор на богови, вили и нимфи, до нововековните објекти на знаењето, и конечно, современите идеолошки претстави поттикнати од сознанието за загревање на планетата.

На пример, естетската слика на природата почнува да се произведува паралелно со развојот на капитализмот, индустријализацијата и урбанизацијата. Настанувањето на индустријализираниот град, црниот чад и репетитивното тропање на машините нуди рамка за поимање на природата. Природата всушност настанува ретроактивно, во спрега со она што таа не е, човечкиот напредок и технологијата. Дури со оттуѓувањето од непосреднаата втемеленост во околината се обликува модерната свест за природата. Тогаш не е чудно што уметниците од романтизмот, на пример големите британски „поети на природата“, почнувајќи уште од Вилијам Блејк, но во прв ред езерските поети, особено Вордсворт, ја „откриваат“ природата како естетички но и етички објект. Она што дотогаш било опкружување, амбиентална позадина на човековото делување, станува експлицитен објект на естетичко зреење.

Тимоти Мортон оттаму ја истакнува идеолошката функција на естетскиот и етичкиот поглед на природата која „од периодот на романтизмот била користена за да се оправда капиталистичката теорија на вредности и за истата да се поткопа; за да се укаже на она што е својствено на човекот и за да се исклучи човекот; за да се поттикне љубезност и сочувство и за да се оправда конкуренцијата и суровоста“. Нејзината прилагодливост на разни цели е резултат на заблудата поради која човекот атрибутите кои сам ѝ ги предицира на природата, ги препознава како нејзини непосредни и вечни својста, а не како историски производ.

Историската условеност на сфаќањата на природата притоа не значи дека се тие едноставно погрешни и дека не постои одредена неутрална или правилна позиција, туку дека е добро да се има на ум функцијата на тие сфаќања. Разни концептуализации на природата се покажале исклучително корисни, а меѓу поистакнатите би била просветителската слика во знаењето. Но, проблемот пред сѐ лежи во тоа што нашата секојдневна перцепција на природата е обележана со сентиментално, романтично наследство кое не може да биде соодветна основа за соочување со еколошката криза. На пример, доминантниот либерален став открива едно етичко поимање на природата како нарушена хармонија.

Да ја земеме сцената од „Кралот лав“ во жижековска интерпретација. Кралот Муфаса му објаснува на својот млад син Симба како сѐ што сонцето допира е негово во согласност со кралството на животните. Бидејќи дизниевските антропоморфни животни имаат ниво на самосвест и меѓусебни односи, Симба поставува очигелдно етичко прашање: зошто на лавовите им е допуштено да ги јадат сопствените поданици? Одговорот што го добива гласи: сето тоа е дел од големиот круг на животот. Идеолошката порака е јасна, во природата која себе се репродуцира има цел за секое суштество, статус квото ќе се погрижи за секого, само ако доволно го почитуваме, ако правилно го конзумираме. Антилопите ја јадат тревата, а лавовите ги јадат антилопите, кога лавовите ќе умрат стануваат ѓубриво за нова трева. Притоа научниот концепт на ланецот на исхрана доживува апотеоза во речиси њуејџовски концепт на кругот на животот, механицизмот настапува наместо духовност. Духот влегува во ред. Научниот поглед е заменет со етички, а дескрипцијата со нормативност. Природата добива за себе несвојствен интерес за одржување на сопствената органистичка целовитост.

Имплицитната претпоставка на таквата хармонија е одреден начин на потрошувачка кој би бил нормативен и на кој сме се огрешиле, па сега се искупуваме за сопствените гревови. Малограѓанските, либерални еколошки движења, хипиевските мечтаења за примитивен комунизам , како и премисите зад еко-маркетингот почиваат, свесно или несвесно, на наводното повраќање на етичка и хармонична потрошувачка. Треба само да се присетиме на патерналистичките слики за автентичноста на разните предмодерни племиња, посебно американските Индијанци и нивните начини на „комуникација“ со природата. Токму спротивното, домородните племиња на американскиот контитнент спалувале големи делови од шумите за да ги претворат во прерии, во поголема мера отколку денешните фармери во Амазонија. Затоа плиткоумностите како “кога би биле барем малку поскромни и позадоволни со она што го имаме, или кога би ја спознале мудроста на примитивниот, автономен начин на живот, или кога би купувале еколошки производи без пестициди и генетски модификации“, не се ништо друго освен лудистичко мечтаење, бегање од одговорноста за светот што го создаваме.Унапредена верзија на портошувачка

Човекот нужно ја обликува својата околина, како меѓу другото, и секој друг вид. Специфичната разлика се состои во тоа што човекот тоа го прави преку посредно и намерно користење на орудија. Модерната илузија за изгубената хармонија произлегува од спознанието дека тој однос не е еднонасочен, дека околината не е толу пасивна и непроменлива како што изгледа. Понатаму, иако на прв поглед безопасен, копнежот по хармонија раѓа привидно бенигни конзервативни вредности на природното по себе. Тоа се исчитува во разните културни феномени, но јадрото секогаш останува исто, вреднување на природното наспроти синтетичкото; технологијата денес станува исклучиво извор на нови опасности; наспроти фармацијата се бара изгубената „мудрост“ на шаманската медицина, довербата во вакцинациите паѓа, се бара потрошувачка на „органска“, генетски немодифицирана храна без оглед што на тој начн не може да се произведе доволно, вреднувањето на „природното“ се рефлектира дури и во баналноста на хипстерската естетика на Мекдоналдс ресторан. Имплицитната етика на умереноста на хомеостазата оттаму од една страна отвора простор за лудистичка недоверба и самофлагелација поради „падот од рајот“, фаталситички тези дека сме го добиле тоа што го заслужуваме, а од друга страна бара унапредување на верзијата на потрошувачка. Се обидува да се изнајде промена без промени.

Тимоти Мортон оди чекор подалеку па помалку провокативно тврди дека секој енвиронментализам е унапредување на консумеризмот; дури и „покритичните облици како што се заговарање на правата на животните, екофеминизмот, критиката на еколошката праведност. Сето тоа се, на различни начини, облици на одбивање, негација на моменталните начини на консумирање на светот и заговарање на нешто друго, било тоа експлицитно или не. Таквите критики сами по себе ризикуваат да станат нови и подобрени видови консумеризам. Вреди да се спомене дека Мортон ги преиспитува само теориските претпоставки на тие движења, а не самите цели.Органски јаболки и други индивидуалистички „решенија“

Бидејќи во консумеризмот секоја стока поприма барем минимален луксузен карактер, грижата за околината е многу лесно вклопена во самата потрошувачка. Некој кој сака да биде еколошки освестен и индивидуално да придонесе за заштита на околината нема друг начин на делување освен грижа за сопствената консумација. Стоката веќе сама по себе мора да содржи апстрактна идејна состојка која ја оправдува нејзината консумација. Пристапот на „повраќање на изгубенот рај“ преку исправна потрошувачка ја докажува неверојатната адаптивна моќ на капиалот кој на тој начин грижата за околината ја сведува на индивидуалниот морален императив на потрошувачите. Притоа не само што структурните проблеми остануваат непроменети, туку се создава и нов пазар и можност стоката поскапо да се наплати. Енвиронментализмот во тој процес станува привилегија на средната класа која може да одвои пари и време потребно за истражување на новонастанатиот „еко-етички“ пазар.

Но проблемот со еколошките катастрофи нѐ присилува на преиспитување на романтичната слика на светот. Човековиот технолошки успех „се врати“ во форма на клматски ексцеси. „Глобалното затолување ни дава до знаење дека сме, при сите свои духовни и практични активности, на најосновното ниво само уште еден жив вид на планетата Земја. Нашиот опстанок зависи од одредените природни параметри кои автоматски ги земаме здраво за готово“, пишува Славој Жижек за „The Independent“. Климатските промени потсетуваат, наспроти тоа што целата природа е фетишизирана како човекова природа, како субјективен простор на слобода, дека самиот човек е дел од тоталитетот, дека не може да остане конститутивен исклучок. Секоја еколошка парадигма оттаму мора да ја вклучи технологијата и нејзините „нуспродукти“. Опкружувањето не е исклучиво состојба пред кризата, опкружувањето сега вклучува и огромни острови пластика во Пацификот. Места на кризата оттаму се пред сѐ општествата и институциите засновани на индустријализација, како и сликите на природата што ним им приѓаат.

Во философката перспектива, човекот често бил дефиниран како субјект-објект, тој ја обликува својата околина и таа околина него повратно го изградува, но во дијалектиката на тој однос нема место за едноставни пречекорувања на јазот. Репродукцијата на човечката популација на земјата бара се поистенчени технолошки решенија, нови и рационални начини за производство на храна како и добивање енергија. Затоа фундаменталното решение нужно претпоставува продлабочувања на постоечкиот јаз, понатамошно оттуѓување. Ако сакаме да го намалиме влијанието на човекот на околината , треба повеќе да се оддалечиме од неа, а прашањето за заштита на околината мора да стане прашање на промена на производните односи и изградба на поефективна инфраструктура и демократски институции а не за органски јаболка.

Минимална промена на перспективата овозможува материјалистичко поставување на проблемот, во контраст со етичкото, естетичкото или еколошкото. Проблемот на глобалното затоплување не смее да биде редуцирано на вина поради технолошкиот напредок, не треба да копнееме по непостоечка хармонија или да се плашиме од катастрофа поради неизбежното влијание врз околината. Проблемот лежи во свесното одредување на тоа влијание кое досега беше стихијно, несвесно и некотролирано; штетата која сме ја произвеле не беше очигедна до пред неколку децении, а некое време не ни сакавме да ја видиме. Тоа е пред сѐ резултат на постоечките производни односи и идеологии кои се репродуцираат и борбата против климатските промени затоа е само партикуларна форма на класен антагонизам.

Глобалното затопување е последица на системот на производство базиран на фосили извори на енергија. Истиот состав го користеле неколку луѓе да стекнат неизмерно богатство и политичко влијание со кое ги репродуцираат структурите одговорни за катастрофата која повторно во најголема мера ќе ги погоди најсиромашните. Како ќе се носиме со тоа не е прашање на пријатни чувства за природата. Решението треба да се бара во длабинска промени на економијата и општеството. Зелената нова зделка (Green New Deal) на европската партија DiEM 25, како и американската верзија на Александра Окасио Кортез и Берни Сандерс, конечно се чекор во вистински правец и моментално единствениот пат што избегнува евтини индивидуалистички решенија.

Наративот на катастрофа е практично користен како мотивација за итно потребното дејствување, но внатре во него потребно е да се има на ум замката во која е полсено да се замисли крајот на светот, отколку крајот на капитализмот. Кога научниците говорат за антропоцениот, геолошки период во кој човекот е значен фактор на обликување на биосферата, не треба да се мечтае за повраток на некоја претходна состојба, туку да се прифати дека обликувањето на екосистемот лежи внатре во рамката на човековото практично делување и одговорности. Климатските промени се оттаму примарно политичко прашање, а не надворешна егзистенцијална опасност. Како што тоа го сумираше Џорџ Карлин: „Планетата е добро, луѓето се тие што се сјебани“.

Извор: Културпункт
Илустрации: Холи Вуд