Книга на Дирјан: Концерт за мирис и оркестар

25.11.2020 15:52

Никола Гелевски од целокупното творештво на Лилјана Дирјан (1953-2017) направи избор, на околу 260 страници. Со триесетина фотографии на Иван Блажев, книгата е објавена во Темплум едицијата „Модерна Македонија“.

Овде пренесуваме неколку страници од книгата.

МАШИНА ЗА ПИШУВАЊЕ

Бев дете на разведени родители. Живеев со мајка ми. Татко ми беше во друг град. Имаше, веќе, со втората жена нови деца. Се гледавме многу ретко. Речиси на три-четири години. Понекогаш му праќав писма. Тој мене разгледници во боја со куси пораки. Секогаш некаде најоздола, збутано ќе напишеше: те сака твојот татко.

Почнував нешто да пишувам по тетратки и ливчиња. Први, рани, младешки песни. Тој тоа го знаеше. Беше многу горд на мене. Знаеше да каже: сакам талентот да ти биде од мене, а убавината земи ја од мајка ти.

Бев на летен распуст. Имав 15 години. Ме повика кај себе. За да не жалам за морето, за да ме одоброволи или награди за оценките, ми вети во една од разгледниците (картичките) дека ќе ми купи вистинска машина за пишување.

Отпатував. Тој веќе беше во пензија. Имаше куќичка надвор од градот. Тука најчесто сам го поминуваше летото, работејќи во градината и овоштарникот. За да заработи нешто повеќе и за да си го исполни времето, сечеше дива зеленика по ридјата и ја продаваше во околните села во дуќаните за погребна опрема.Таму боцкавата зеленика првин ја сушеа, а потоа во големи казани ја боеја со онаа отровно зелена боја. Од неа правеа мртовечки венци. Не знаев за тоа, сè додека тој не ме зеде со себе и не ме однесе кај некој си Лајош во Темерин.

Во автобусот ми кажуваше дека трговецот му е должен уште од минатата година и дека намерно не одел да си ги земе парите, зашто сакал да се присоберат доволно, за да може со нив да ми ја купи во готово мојата прва машина за пишување. Стасавме во селото. Дојдовме до куќата. Лајоша го немаше. Во малата кујна, на еден железен кревет седеше малиот му син и правеше цвеќиња од растеглива црвена хартија и жица. За истите венци. Работеше многу вешто. На подот имаше цел куп хартиeни цветови. Готовите венци ги закачуваа како слики по ѕидовите. Дури синот сакаше да ни ги покаже и најновите модели, па со гордост нè внесе и во спалната соба. Таму, среде брачниот кревет прекриен со жолта брокатна свила, седеше италијанска кукла што плаче и трепка со очите. Над неа нè гледаше голема врамена фотографија од венчавката на Лајош и жена му. Во огледалото од политираниот мебел, го видов венецот отспротива. Најновиот модел. Со розово-жолти трендафили.

Го чекавме Лајош. Татко ми пушеше, јас во скутот ја галев тигрестата мачка. Најпосле домаќинот се појави. Почна да му се жали на татко ми како „овој народ не сака да умира” и како неговите убави венци никој не ги купува. Одамна(а) ‒ и покажуваше кон синот, кој за тие два-три часа целиот беше покриен со црвените цветови од растеглива хартија. И ‒рече ‒ како да ти платам за зелениката. Останува, да се надеваме, дека некој сепак наскоро ќе замине на оној свет...

Излеговме од неговата куќа. Детето излезе во дворот и сакаше да ми ја подари последната направена роза. Се преправив божем не го забележав.

Надвор беше јуни и цутеа липите. До автобусот за назад имаше уште време. Влеговме во кафеана. Татко ми нарача две ракии. Едната е за тебе, рече. Не пијам ракија, тато. Но тој веќе ја стави чашката пред мене и рече како за себе: ‒ Па некој треба и тоа да те научи. Потоа нарача уште две. За себе. Па уште две, за обајцата. Однекаде се вдадоа Цигани свирачи. Во празното неделно пладне, во празната селска кафеана, тие ни свиреа нам, на единствените гости. Татко ми им лепеше од оние крупни црвени стодинарки. Тие, испотени, го забрзуваа ритамот. Им се појавуваа оние дебели ортоми од жили на вратовите, а виолината пиштеше и завиваше. Татко ми му нареди на свирачот да легне наземи со контрабасот и така да му свири. И тој свиреше. Му кажа: ‒ Плачи. И контрабасистот ги впика прстите во жиците и плачеше. Плачеше и татко ми. Ја спомнуваше со здебелен јазик мојата несудена прва машина за пишување.

Во автобусот за назад обајцата молчевме.

КАКТУС

‒ Земи си нешто за спомен од куќата на баба ти, ми рече една од стрините. Се поврткав тие неколку часови по погребот низ сите соби. Седнав дури и на нејзиниот кревет. Тој сè уште мирисаше на домашен сапун. И на леб. Дури со раката ја погалив нејзината празна перница.

Во дворот, веднаш до големата дрвена порта го видов кактусот во саксијата. Го зедов. Во едната рака патната торба, во другата него. Се качив на автобус. Го држев сето време в скут. До Белград имаше некои 70 километри. До ноќниот воз за Скопје, имав десетина часа чекање. Торбата ја оставив во гардероба. Кактусот не сакаа да го примат. И така со него се качив во трамвај. На „Кнез Михајлова” разгледував книги по книжарниците, а тој одвреме‒навреме ме боцнуваше со листовите. Патуваше со мене речиси цел ден. И цела ноќ. Во возот, саксијата ја ставив на помошната масичка.

Патникот отспротива, на другата масичка распосла весник во кој имаше печено пиле и додека јадеше, ме прашуваше каде тоа сум била што толку грижливо го носам овој „куп боцки”. Не се сеќавам дали нешто му одговорив.

Баба ми, таа прва ноќ спиеше во земја. На крајот од селото.

КУЌА Е НАЈУБАВИОТ ЗБОР

Од Речникот на македонскиот јазик:

Куќа, градат куќа, зад куќа, вечна куќа, ја дигна куќата на глава, нека се знае која куќа мрсно јаде, нема ни куќа ни куќнина, плаче куќа за куќница, убавина куќа не крепи, утреш куќа не рани, од добра куќа, од сиромашна куќа, тие се со голема куќа, луда куќа, без куќа, стоковна куќа, трговска куќа, јавна куќа, Белата куќа, куќарина, куќарка, куќарче, куќен, куќење, куќи, куќичка, куќник, куќнина, куќница, куќовратник.

Го земам куферот и ја заклучувам вратата.

НА КРАЈОТ ОД ГРАДОТ

Одејќи на работ од градот среде отпади на автомобили, чергарски картонски куќарки, разлаени шугави кучиња, складишта, прав и ридишта ѓубре, запирам, загледана во мала градина со зелени кајсии, бозови расцутени маргарити и џинџулиња. И тој, чуварот од куќичката, едвај „два со два”, ми ја отвора железната врата. Ѕирнувам зад стакленото прозорче, во неговото работно место, а таму стара масичка, испишана крстозборка од пожолтен весник, транзистор, поткршено столче, пампур печка и седиште од автомобил, за ненадеен гостин. Никого наоколу. Чуварот чека повремени нови шлепери со хартија и испраќа вечерни комбиња со свежи дневни весници. И во тоа е неговата работа. Сам среде тишината на пладнето.

Како за себе: Еве идеално работно место за чуварка,чудачка, читачка, чкртачка.

И чуварот: Ќе умрам тука од здодевност, овде ништо не се случува.

ЗА ИСТОТО ПОВТОРНО

Да, пишувам, песни
на ливчиња од струја, врз телефонски импулси
по водомери и доцна навечер
кога син ми спие а маж ми не е дома
пишувам без хартија пред себе
во темната комора на спалната
при лаежот на глутницата
и ноќната расправија откај соседите
нешто ми останува и за сонот
цели приказни потопени во густа смола
од црн бор и бела бреза
течам по пат капка по капка
во шишенца, лажички за кафе, пипети
и го добивам
наутро обликот на солзата
совршено мало ремек-дело
праокеан
жива вода
почеток на денот.