Архипелаг Југославија

23.11.2021 12:38
Архипелаг Југославија

 

 Седам на кафе со Лиам, кој вешто ја мота и ја оближува цигарата, ја потпалува, повлекува дим па вели: „Прочитав едно поглавје од твојот роман. Одличен превод. Дали и инаку пишуваш хорори?“ Галвеј и Ријека се престолнини на културата за 2020 година и сѐ некако водеше кон тоа да се сретнам со еден од поактивните луѓе од ирската уметничка сцена. Лиам е класичен гитарист, сликар и поет, а за време на мојата кратка посета на Галвеј тој е и мој домаќин и водич. Немам каде, ќе дадам сѐ од себе иако веќе гледам дека од приказнава нема да биде ништо. Иако генерациски и според склоностите сме блиски, јасно ми е дека нема да се разбереме, а за тоа не е причината ниту мојот скромен англиски ниту Лиамовиот тежок гелски акцент. „Тоа не е хорор“, му велам на Лиам. „Тоа е балканската реалност.“ Во неговиот поглед има чудење и меланхолија а зад тој прв слој наѕирам баркод читач со кој се обидува да улови барем трошка сарказам кај мене. Но, не го наоѓа па само тивко, како за себе, процедува: „For fock sake“. Искрената, случајно оттргната пцовка на Лиам ми говори деа балканската траума во недоглед ќе се перпетуира и дека утеха за тоа нема никогаш да најдеме надвор од тој затворен простор. Иако не е свесен за тоа, тоа го потврдува и самиот кога вели: „Да, воената траума е ужасна.“ Не се разбираме, ниту пак можеме, но сепак, си земам за задача да му ги објаснам нештата. Не поради него, туку од чисто себични причини бидејќи ми е некако полесно ако тоа уште еднаш го изговорам.

А точно се сеќавам кога започна траумата. Никако тогаш кога некој отстрана, како Лиам, набрзина би залучил. Не се работи за траума која некој ја донел со себе со искуството од војната. Се работи за траума која на човека му ја создава околината во која по војната се обидува повторно нормално да живее. Се сеќавам, додуша, и на мигот кога заминав во војна. Седевме во клубот Палах, пиевме пиво и слушавме рок. На телевизија почнаа вести за тоа како наоружани побунети Срби ја затвроиле питката вода на штитениците во Домот за ментални болести во Врлица. Се погледнавме и некој рече: „Овие не се нормални, нема да запрат додека не остварат тоа што наумиле“. Што точно наумиле не ми беше јасно, но знаев дека некој мораше да се спротивстави на тоа. Некој кој и инаку знаел да се спротивстави и кога требало и кога не требало. Некој кој знаел да скокне сред тепачка и да ги разделува раскараните, без да знае кој и зошто ја почнал таа тепачка, некој кој се карал со децата на училиште кога се исмевале со Ромите и со Албанците од одделението, некој како јас.

Првото навестување за траумата беше фрустрацијата. Дојдовме на боиште кајшто заповедникот ни рече последниот куршум да го чуваме за себе. Мене тоа ми беше смешно, речиси на ниво на филмско клише. Но тогаш почна приказната за нешто што ми беше познато и нималку наивно. Ни објаснија дека сме тука за да ги браниме државните граници, демократијата, опстанокот, стогодишниот сон и уште нешто во што не се снаоѓав баш. Мене за државата, како поранешната, така и оваа штотуку формираната, не ми беше гајле исто како што нема да ми биде гајле ниту за некоја трета ако некој утре ни избере да живееме во неа. Конечно, јас сум од Ријека, градот што во помалку од сто години промени девет држави. Да чувствувам занес поради сознанието дека живеам во некоја од тие држави што ги договориле политичарите, жал ми е, но не го разбирам тој концепт. Поради тоа границите не ги доживувам никако поинаку освен како криви линии во атлас, денес вакви, утре којзнае какви.

Говорот за добредојде на заповедникот ме потсети на вујко ми Иван кој во 1942 како четиринаесетгодишник заминал во војна. Италијанците редум ги палеле селата, а кога дошле на дофат на неговата, со врсниците и со нешто постарите зеле вили и тргнале на нив. По успешната акција, партизаните него и неговите од селото наскоро ги групирале и ги дисциплинирале, па им објасниле дека нивната борба за гол живот во суштина била мотивирана од идејата за рушење на постоечкиот систем и дека има за цел воспоставување подобар свет. Вујко ми не знаел што значи класна борба и светска револуција, никогаш немал чуено за Маркс и Ленин, а уште помалку за социјализмот. Единствено го интересирало фашистите да ги прати онаму од каде што дошле и да си се врати на својата рутина. Размислував за тоа додека офицерот пред нас самоуверено се расфрлаше со фрази и на некој болен начин се восхитував на неговата говорничка вештина, која додуша мистериозно исчезна кога деценија подоцна го видов во телевизиски пренос како гласно молчи пред Хашкиот суд. Но, тогаш, пред него, своето искуство го поврзав со искуството на вујко ми Иван, ги споив тие две точки во времето, а на речиси истиот простор, и почувствував дека тука нешто не штима.


Јас не се борев за земјата што не ја сакам, туку не ја сакам земјата за која се борев

Тој мирис дека нешто не штима се засили кога се смири маглата. По болничката терапија година дена не излегував од станот. Во тој период одвреме-навреме некој од единицата ќе ме посетеше, зборувајќи ми дека не требало да се грижам и дека ќе ми средел подобра пензија од оваа што сум ја заслужил. Јас не се грижев, бидејќи пензија не ни сакав. Ја сакав назад својата рутина, својот живот. Но, мислејќи дека ми прават услуга, тие продолжуваа околу тоа како на постоечкиот инвалидитет ќе ми додаделе уште нешто, ќе напишеле дека сум бил подоцна повторно ранет во акцијата што се случи откако бев отпуштен од службата, дека знаат извесни луѓе, а пријателите не се оставаат на цедило. Помислив дека некој сигурно силно ме цени штом е подготвен да лаже за по враќањето од боиштето да ми го олесни животот. Но, колку повеќе давав отпор на тоа толку повеќе тие инсистираа, за нивното инсистирање на крајот да се претвори во агресија. Тоа конечно сфатив. Не го правеа тоа поради мене туку поради себе. Се формираше нова група на привилегирани во кои бројот беше важен фактор. Сакаа привилегии, статуси на херои и сѐ што оди со тоа. Сфаќајќи го тоа, засекогаш се поздравивме, а јас од долгокос клинец во кожна панкерска јакна кој дојде да се бори за гол живот за нив станав некој кој ја мрази својата земја. Но, вистината е нешто поинаква: не се борев јас за земјата која не ја сакам, туку не ја сакам земјата за која се борев. За тоа поместуање во размислувањето можам да им се заблaгодарам исклучиво на девијантните кои војната ја искористија како старт-ап платформа за сопствен профит. Екипата која себе, а потоа и сите околу себе, ги увери дека поради учеството во војната тие се посебни. Дека за време на животот треба да им подигнат споменици и да им дадат привилегии, а меѓу нив посебна каста се оние кои едвај го дочекаа хаосот, кои уживаа во насилството и преку туѓата мака остварија корист. Поради нив денес секому кој минал низ военото искуство, и наспроти сѐ ја зачувал човечноста, му е срам да рече дека воопшто бил во војната. Тие за нормалните луѓе се поголема траума од самата војна. Жал ми е за секој кој не го разбира тоа.

Но, тие луѓе не се она најлошото во нашата балканска хорор сликовница. Најлошото е што тие совршено се вклопуваат во системот што денес го живееме. Во оваа држава не се вреднува компетенцијата, а предност се дава на политичкиот активизам со национален предзнак и тоа е присутно на сите нивоа. Кога тоа би било видливо само во високата политика, тоа би било сјајна вест, бидејќи би значело дека пирамидално, од горе надолу, сѐ функсионира. Но, токму напротив. Сите витални државни елементи, како и оние на пониските нивоа, ги водат целосно неспособни, но подобни. Кај нас посериозно се управува со здруженијата и со спортските клубови отколку со државата. Таму постојат јасно поставени цели кои колективот посакува да ги досегне, а политичарите државата ја доживуваат како банкомат од кој можат неограничено да подигаат пари, додека обичниот свет стои в ред и чека некому од нив да му испадне монета. За нив, работните и чесни луѓе, на тој банкомат нема добробит. Притоа, ароганцијата на политичарите е бесрамна. Секој потег, секоја изјава, звучи како исмевање со луѓето, како клоцање на пензионерите и измејување со инвалидите. А јас на исмевањето на другите одамна сум алергичен. Кај мене нештата се многу едноставни; верувам дека должноста на мнозинстовото е да го заштити малцинството, без оглед дали тоа малцинство е ориентирано национално, социјално или сексуално. Но, се случува токму спротивното, а тоа е траумата што во Хрватска трае многу подолго од војната.


Не спиев десет години

Лиам го слуша сето ова во еден од пабовите во Галвеј, кима со главата и не знае дали го искористувам како пион со кого ја вежбам својата фантазија и некој иден дијалог во некој мој иден роман, или тука во Европа, не така далеку од неговата земја, се случувало и се случува нешто непоимливо за неговиот разум.

„Си убивал ли?“ ме прашува, па си го гризнува јазикот и со извинување додава дека поранешни војници не се прашуваат за тоа, а јас го гледам и се присетувам на своите пријатели кои кренаа рака врз себе иако во војната не испукаа ни куршум. Му говорам за тоа. Оние кои не се убија пиеја лекови со алкохол и така барем на миг се скрија во зоната на привремен комфор и таму наскоро свенаа. Видов накаде води тоа и одлучив да учам од нивните грешки. По војната не се напив ни капка барајќи сопствен начин да се пресоставам. Не беше лесно, особено ноќе, Не спиев десет години. Не е дека не сакав. Секоја ноќ облекував пижами и со иста намера легнував в кревет, но таму разумот се прегрејуваше до бесмисла. Читав досадни тестови и гледав ноќна телевизиска програма за да се изморам, но уморот не беше доволен. Десетина минути сон на секои два часа беше најмногу што успеав. Тогаш почнав да пишувам. Приказни на обични луѓе со обични животи, ништо возбудливо, но за мене доволно за спокој. Не ми паѓаше напамет да пишувам за војната. Со војната раскрстив и немав што да кажам за неа. Но, секојпат штом помислев дека сум пронашол мир, ќе ја подигнев главата, ќе се свртев околу себе и таму ќе видев калиште. Морално, духовно, и секакво друго. Зад грбот ми се одвиваше извитоперена стварност. Војната и натаму беше тема, највеќе како оправдување за криминал. За да се сфати бесмислата на враќањето во минатото, треба да се забележи дека 1990 година од денес е оддалечена еднакво како и 2050 во иднината, а сѐ појасно е дека оваа земја и не е создадена за да има иднина туку за иднина да имаат крадците и нивните семејства. Фрустрацијата растеше сѐ додека не става неиздржлива, сѐ додека не сфатив дека дошло време и јас да ја кажам својата верзија на приказната за војната. Да ја кажам или да ја напишам.

На крајот напишав два романи за војната. Или, подобро речено, против неа. Ѝ подарив и збирка песни во која секоја песна започнува со симболот на троен крст, со каков што се честат верниците пред читањето евангелија, сакајќи да ги урамнотежат мислите, зборовите и срцето. Само што во тоа евангелие по куршумот нема добри вести и ниедна реченица не е напишана со голема почетна буква, бидејќи во војната нема ништо вредно за величање. Денес како писател најмногу ме препознааат токму по военото писмо. Ако некому моето име и не му значи многу, кога го чита насловот на романот, вели: „Аха, знам.“ Името на делото го надминало името на авторот, тоа е нешто кон што се стреми секој писател. Природно е тоа, ти си слуга на речта, ја сметаш за подобра од тебе, со понизност ѝ приоѓаш и пред да ја испишеш ѝ се заблагодаруваш. Ѝ ја бакнуваш дланката и велиш: „Ти благодарам што ме одбра.“ Но, наспроти тоа, мене тоа не ме весели. Јас тоа никогаш не сум го посакувал. Навистина, сум посакувал да пишувам, тоа веројатно и кај другите отсекогаш некаде во нив дремело и чекало активациски код. Во мојот случај тоа датира уште од четврто основно кога во бележникот на прашањето што сакаш да бидеш кога ќе пораснеш, впишав – писател. И се случи, станав препознатлив писател, но по туѓа вина, а не по своја заслуга. Ми наметнаа да пишувам за војната бидејќи не престануваат да се занимаваат со неа веќе триесет години и со тоа ги прекопуваат коските на сите оние кои во себе одамна ги погребав. А јас толку би сакал да пишувам за патувања, за потраги, за тоа кон што се стреми душата. Но, не оди. Штом одново се пронајдам и започнам да пишува, ете ги нив, како ѕверови кога се спуштаат на вода, со своите едни-па-исти проржани мантри – војна, повоено време, криза. Ни држат говори од златните дворови, викаат на глас дека е тешко и дека треба да се штеди, бидејќи, имаше војна... Како да избрале така да ме мачат. Воената хунта во Јужна Америка имала сличен метод. На затворениците секојдневно им пуштале еден и ист политички говор. Затворениците на крајот се залетувале со главата во ѕид и си ги гризеле зглобовите за да си ги скратат маките. Имам чувство дека политичарите денес тоа му го прават на нормалното малцинство. Не престануваат да говорат за војната, а потоа јас, по години и години слушање, наместо да удрам со главата во ѕидот, избирам да пишувам. Наместо да си ги прегризам вените, се раскинувам на соларниот плексус, влегувам во себе, па кога таму си се смачувам самиот на себеси, повторно си излегувам низ гркланот. Но овојпат, наместо, како што ми се случи два пати, да стојам на балконот и да гледам надолу размислувајќи дали е доволно високо, одлучувам да побарам хартија и молив и да ја превртам утрoбата на хартија. Не пишувам за војната затоа што сакам, туку едноставно немам избор, а кога веќе сум овде каде што сум, тогаш тоа го правам без кочници.

Разбирам и прифаќам дека на многу луѓе во животот не им се случило ништо повозбудливо од војната. Речиси ми е срам да речам пред нив, но мене ми се случило. Таа која секогаш чека рече „Да“. Ништо не може да се мери со тоа. Никој никогаш не знаел да чека како неа. Чекаше да се вратам од ЈНА. Потоа чекаше да се вратам од војната. Па чекаше да си дојдам од болница. Чекаше да ја завршам рехабилитацијата. Потоа да соберам конечно сила и да излезам на улица, да ја отспијам ноќта без прекин, да ми помине ПТСС... На крајот од сето тоа чекаше да дојдам на себе и да продолжам да бидам оној ист човек поради кој, како што вели, еднаш на една забава ѝ се стресоа колената. Тоа за жал не го дочека. Тој човек остана некаде на излезот од пубертетот, некаде во спокојот на летото кое требаше да трае засекогаш. Наместо него се врати некој друг, а во замена за она несудено бескрајно лето, засекогаш трае ова сега. Но... нека трае. Јас во сето тоа сепак се чувствувам како победник. На врвот од мојата листа на приоритети и натаму стојат вистината, мирот, ненасилството и праведноста. Тоа што овде каде што живеам се чувствувам поразен од колективниот примитивизам, тоа и не е некоја причина за жалење. Му го премолчувам тоа на Лиам, некои мисли подобро е да ги задржам за себе. Ионака знам што би рекол, а за себе не знам дали би издржал уште едно „For fock sake“.

Циклусот текстови „Архипелаг Југославија - од 1991 до денес“ го објавуваме во соработка со Традуки

Превод: Фросина Крушкаровска
Слики: Heather Sundquist Hall

Слични содржини

Балкан / Книжевност / Историја
Балкан / Книжевност / Историја
Книжевност / Историја
Европа / Балкан / Историја
Книжевност / Култура / Историја
Балкан / Книжевност / Историја

ОкоБоли главаВицФото