Носталгија: меланхолија на десницата

28.10.2021 14:38

Што би можел да ви раскаже за носталгијата човек кој целиот живот го поминал читајќи и пишувајќи за неа?

Можеби, пред сè, би можел да се обиде себеси да си објасни: откаде сета носталгија? Каде извира нејзиниот широк тек кој како огромна древна змија не се влече кон морето, туку кон синото ништожество на меланхолијата?

Реката е тука, но изворот веќе го нема. Носталгијата не извира од ниту едно место одредено со прашањето „каде“. Наместо тоа, треба да се праша „кога“. Ако сакаме да го лоцираме изворот на носталгијата, правилно е, наместо во глобусот, прстот да го впериме во календарот.

Значи: кога? Во Сараево, во Југославија. Тоа: Сараево, Југославија како временска одредница за нашиот носталгичар нужно значи – доцен април 1992 година, доколку се преведува во стандардно мерење на времето.

Можно е уште попрецизно да се одреди просторот/времето на изворот на носталгијата: улица „Милентије Поповиќ“, сараевска приградска населба Добриња, мигот пред заминување кога тој влегува во автомобилот зад чијшто волан седи неговиот нетрпелив татко, ѝ мавта на екипата која како и секој ден, но овојпат без него, игра кошарка на работ на блискиот плоштад.

Или сè почнало неколку моменти порано додека подготвувајќи се да го напушти станот, последен пат ја разгледуваше библиотеката на татко му? Кога неговото семејство го заклучи станот што мајка, му вработена во „Енергоинвест“, неколку години порано го доби од државата во исчезнување, и зад себе не остави ништо вредно – освен библиотеката на татко му. Да се разбереме, ниту со себе не понесе нешто вредно, ако не ги сметаме како вредност сопствените животи, чија ниска мирновременска вредност дополнително девалвираше во војната.

Татко му ги собираше книгите со децении. Некои од нив, како антикната распарталена Библија од која секојдневно читал таткото на неговиот татко, обидувајќи се да го истера стравот од смртта со изговарање на грчкиот текст буква по буква, ја имаше донесено од Улцињ од каде дошол во Сараево за да студира книжевност, па тука се оженил, добил дете и останал, исполнувајќи го секој од идеалите на малограѓанската егзистенција. Некои ги наследил од вујко му. Некои – главно поврзани ракописи без корици ги имаше донесено од „Ослобоѓење“, кадешто работеше како коректор: на пример „Знамиња“ од Крлежа. Останатите ги купуваше, ги собираше, ги добиваше...како што вообичаено стигнуваат книгите до оние што ги сакаат. Тоа беше добра библиотека. Откако војниците го опустошиле станот, неговиот познаник и самиот поет, со месеци се обидувал да им влезе во трага. На крајот дознал дека книгите од војниците ги зел поп. Се обидел да ги спаси, но ги погребал: завршиле во подрумот на црквата во Касиндол, која есента 1992 година беше поплавена.

Што уште би можел да ви раскаже за носталгијата човек кој целиот живот го поминал читајќи и пишувајќи за неа?

Можеби дека првиот роман што го напишал бил грозен – како и, во најмала рака, следните два. Не го објави, а оние следните – да; тоа е битна разлика. Имаше тука и некој неубедлив, но претенциозен расказ напишан под влијание на Павиќ и Маркес, а понекаде се наѕираше и влијанието на Борис Вијан, чиишто книги ги голташе во тоа време. Имаше седумнаесет години. Тоа не треба да се сфати како олеснителна околност. На тинејџерите не треба да им се забрани да пишуваат, но би морало да им биде забрането да објавуваат. Ако се секирате зошто вашето дете на интернет закачило свое домашно порно, помислете на нешто утешно – можело да биде и полошо, можело да објави роман или збирка песни.

Неговиот необјавен роман татко му го чува меѓу изводите од катастар, имотните листови и родните листови на предците. А бидејќи тоа е тежок компромитирачки материјал, повеќе пати безуспешно се обидел да го украде. Не знае дали историјата се повторува како трагедија или како фарса, не знае дали воопшто се повторува, но уште еден поп, уште еден подрум и уште една поплава добро би му дошле.

Елем... дури многу години подоцна, кога собрал сопствена библиотека во која ги наредил сите наслови на кои успеал да се сети од колекцијата на татко му во Добриња, сфатил дека неговиот свет исчезнал а со него и неговиот претходен живот со сите можности, сите радости и катастрофи што ги носел. Сфатил дека исчезнувањето на секој па и најмал предмет не е ништо друго туку крај на еден свет, и дека загубата не е помала заради фактот што истиот час ќе исчезне или ќе биде заменет со друг од неисцрпната залиха светови. Сфатил дека целиот живот е редица интимни микрокраеви на сè, дека исчезнува она кое сме го сакале, а носталгијата станува наша религија.

Која секојдневно добива потврда зашто светот што сме го знаеле, пред наши очи, се губи со сè поголема брзина. Исчезнуваат и судбините и пејзажите што ги памтиме – грмушката макија која се спушта во морето; реки од жолтиот цвет на жуката како се влеваат во сите нијанси на синото, од проѕирниот брег до модрото отворено море. Исчезнуваат мирисите и звуците во кои сме живееле. Додека постоеле биле секојдневни. Поминувавме низ нив како да ги нема. Сега, кога навистина ги нема, нивното отсуство го чувствуваме како неповратна загуба. Исто е со блиските луѓе и со мирисот на боровата шума – мокра земја, смола, јод – во рано утро: мораа да исчезнат за да сфатиме колку ни се потребни.

Така нашиот носталгичар го разбра ова: дека во иднина очајнички ќе се труди да се потсети на што повеќе работи зашто светот кој исчезна ќе трае уште само во сеќавањето, толку кршливо и несигурно – зашто сеќавањето бледнее, зашто она што го губиме е толку многу а толку е малку она што успеваме да го сочуваме во сеќавањето. Па затоа само големата тага, кои некои ја нарекуваат меланхолија, ако сè уште сме во состојба да ја почувствуваме, сведочи дека таму кадешто на крајот се отвора голема празнина некогаш имало нешто.

Ќе разбере нашиов јунак, оној што се потсетува, дека вистинската загуба не е она што сме го изгубиле, туку неможноста да го изжалиме. Заради тоа, наспроти мудрите глави, тој мисли дека носталгијата и меланхолијата не се тоа што нè спречува да се бориме, туку токму спротивното: вистината е дека носталгијата и меланхолијата се борба. Вистина е дека носталгијата е тоа со кое се бориш против атемпоралноста на мигот, а меланхолијата е она со кое се браниш од лажниот ентузијазам на лажниот прогрес на миговите што маршираат.

Носталгијата, како и гравитацијата, секогаш победува. Всушност, нели носталгијата е некој вид гравитација на сеќавањето? Гравитација носи утеха затоа што потврдува дека сепак постои некој поредок: сè ќе падне. А сеќавањето, пак, е самиот поредок: тоа е светот што сме успеале да го уредиме, наредиме, светот кој веќе не се спротивставува на нашето настојување да го разбереме. Во сеќавањето конечно сè е во ред. Во сеќавањето го конзервираме светот што повеќе го нема – ниту го имало. Носталгијата не е потсетување на светот каков што бил, туку онаков каков што можел да биде. Таа е утопија сместена во минатото, таа е фантазија која усвоила форма на сеќавање, таа го поставува она што било над сето она што допрва ќе биде. Носталгијата е триумф на меланхолијата на десницата.

Како што ѝ доликува на десницата, носталгијата ја сака традицијата. Иселениците, бегалците и останатата менажерија, која во деведесеттите години на минатиот век од Југославија се излеала кон Европа, негува бројни носталгични ритуали. Се раскажува дека група југословенски иселеници - според приказната тоа било во Холандија - одлучила да сврти јагне за Први мај, меѓународниот празник на трудот, камен темелник на секоја градба на сеќавањето на поранешната држава. Пронашле згодна ливада на која, додека се пече јагнето, можеле да играат фудбал. Крај ливадата течела река во која можеле да го ладат пивото. Пронашле дури и дрво добро за ражен. Сè нашле, освен јагне. Од некоја причина не било можно да се купи јагне.

Нашиве Холанѓани пронашле решение. Откако во кој знае во која по ред месарница им кажале дека не можат да им продадат цело јагне, тие прашале: добро, но имате јагне во делови? И ги купиле сите фрагменти на јагнето кои можеле да се најдат во месарницата. Главата и задната лева нога ги купиле во друга продавница. Потоа отишле на својот првомајски излет, на својата ливада покрај реката, каде со жица ги споиле сите делови во едно наказно тело и јагнето го набиле на ражен. Ова армирано Франкештајн јагне, ова бегалско читање на Мери Шели, било вистинско отелотворување на нивните носталгии...

Носталгичарот нема да се згрози од бизарноста на холандската приказна. За него таа е само ислустрација: до каде се подготвени да одат луѓето за да го ре-креираат тоа што го паметат како нормалност. Вистинската бизарност тој не ја пронаоѓа во минатото, туку во актуелното. Бидејќи сегашноста ја држи и управува со неа економијата на лудилото. Во сега нема никаква гадост, подмолност, дури ни лудило што би го изненадило. Како во светот лудилото да станало роден крај. Па луѓето на стварноста, луѓето на своето време, штом направат чекор во рационалноста ги фаќа страв, поради што тие брзо се враќаат дома, во своите држави–санаториуми, чиишто знамиња висат како лудачки кошули раширени за сушење.

Фотографии: Christian Richter