Братство и единство

01.12.2021 20:46

Една од поубавите работи по кои ја памтам Југославија од 1980тите години се долгите лета. Во јули и август Скопје се претвораше во соновна пустелија прошарана од звукот на штурците. Јас и брат ми ги минувавме долгите летни распусти во Маврово, во куќа што дедо ми, Грк, ја изгради заеднички со негов пријател, Македонец, соборец од Грчката граѓанска војна. Маалото со викендици како да беше населено само со пензионери што се грижеа за внучињата. Додека дедовците и бабите играа табла, копаа во градините, готвеа и месеа, пивуцкаа ракија и узо и дремеа по обилните ручеци, децата трчкаа по земјените патчиња или скитаа по околните шумички, играјќи жмурки, партизани и Германци ако беа машки, или принцези и самовили ако беа женски.

Се сеќавам како еднаш си играв со две девојчиња и како со едната малку се поткарав. Девојчето со кое се скарав – се викаше Вики – се обиде да ме подрие пред Бети, другото девојче. Се сврте кон неа, подзамижа со очите и ѝ рече, „Ти си играш со грчко дете“. Живо се сеќавам колку бев изненадена од тоа што го кажа Вики, но за да ѝ вратам, зазедов став на сезнајка што попува и брзоплето ѝ дофрлив дека живееме во земја на „братство и единство“.

Се вратив дома прилично вознемирена и на семејството им раскажав за караницата. За возврат, гласно се насмеаја. „Братство и единство!“, повторуваа, а јас се чувствував како да ме исмеваат. Претпоставувам дека сум се побунила и видно сум се разлутила поради тоа што ми се смееле. Памтам дека дедо ми се насмевна со златниот заб, уверувајќи ме дека не ми се смееле мене, и дека всушност, сум била во право.

Не бев баш убедена во тоа. Почнав да размислувам за изреката „братство и единство“ што преку училиште и телевизија ни ја всадуваа во мозочињата. Колку повеќе ја повторував фразата, толку повеќе си замислував дека зад неа се крие некое тајно значење што не го разбирав, значење што возрасните добро го знаеја, но којзнае зошто, го криеја од мене. Уште повеќе се збунив кога група момчиња под водство на мојот десетгодишен сосед размачкаа лепешки по кваката на соседите, оти беа Албанци. Еднакво се збунив и кога момчињата престанаа да ми зборуваат откако дознаа дека дома сум кажала за лепешките и кваката. Не ми беше јасно каде сум згрешила, ниту пак бев свесна што момчињата им направиле на соседите. Никогаш ги немав видено соседите Албанци надвор од својата бајковита куќичка веднаш до шумата. Се држеа подалеку од другите, обвиени во таинственост.

Летата исполнети со волшебно чувство на мистерија и напнатост – ѕвонлива смеа, притаени разговори – се завршија штом си заминавме од земјата која исчезна заедно со моето детство. Родителите нѐ однесоа во Аризона, каде што телото почна да ми се менува, укажувајќи ми дека луѓето веќе не ме сметаат за дете. Телото ми се менуваше во исто време додека бев обземена од збунетоста поради живеењето во земја толку различна од нашата, во исто време со смртта на дедо ми и со војната и распадот на Југославија. Се сеќавам како мајка ми стои пред телевизорот и ми кажува дека ова е војна. Гледавме сцени од жени со марами на главата, валкани деца и испиени старци како се тетерават меѓу редици коли и приколки. Очите на мајка ми беа влажни, устата подотворена. Знаев дека ова е нешто ужасно, а сфатив и од вознемирените разговори меѓу родителите и нивните пријатели-имигранти дека постојат шанси никогаш да не се вратиме. Земјата во која се родив веќе не постоеше. Војната, нешто што го знаевме од учебници, нешто во што дедо ми учествувал, не само што се вратила, туку и ни дошла дома, во земјата на братството и единството.

Но сепак се вративме. А работите се имаа сменето. Веќе немаше слики од Тито што нѐ набљудуваа од над таблата во училницата. Не ми недостасуваше таа слика, иако кога бев дете некако ми влеваше сигурност: некој храбар и добар ме гледа како сум вредна. Но тогаш се претворав во девојка и не ми требаше дополнителен пар очи на маж што ми го оценува успехот. Не ми недостасуваше тревогата на сирените што нѐ потсетуваа на трагедијата на неговата смрт, ниту морничавата смрзнатост што ја носеа со себе. Наеднаш, не ми беше толку страшно што сум се родила во годината по смртта на Тито. Не ми беше веќе толку тешко што животот не ми се поклопил со неговиот, и почна да ми станува срам кога ќе се сетев како стојам на креветот на моите и втренчено гледам во еден портрет на Тито врз една лектира, се обидувам да плачам, и успевам да исцедам само една единствена солза.

Работите се имаа сменето. Бевме среќни што имаме помалку настава зашто веќе немаше часови по српско-хрватски. Само еден клас од цела генерација – се погоди мојот – покрај англискиот ќе учеше уште еден јазик: руски. Но како да ни беше одземена една работа. Кога се запишувавме во прво, ни дадоа црвени марами и сини капи и под едно црвено знаме нѐ прогласија за Титови пионери. Поради ова се чувствувавме како да сме дел од нешто големо. Потоа во седмо, на 25 мај, Ден на младоста и невистинскиот роденден на Тито, требаше да станеме Титови младинци, по што следеше екскурзија низ Југославија. Наеднаш, веќе немаше да станеме младинци, и со тоа некако немаше официјално да пораснеме. А најлошата вест беше екскурзијата. Сега ќе одевме на екскурзија да видиме места што веќе сме ги виделе, на пат низ земја што за два часа можеш да ја поминеш надолж и попреку. Немаше да го видам Јадран. Немаше да ги видам сталактитите, сталагмитите и човечките рипки во Постојнската Јама. Немаше да видам каде се среќаваат Дунав и Сава. Уште тогаш почна да станува тесно и загушливо.

На извесен начин, долги години никогаш не осетив недостаток на што било југословенско, освен просторот. Македонија како да беше малку надвор од југословенската приказна: премногу на југ, како што Словенија беше премногу на север. Никогаш не беше битна, а и зборувавме егзотична верзија на словенски јазик што половично се разбираше и нѐ сметаа за распеани и разиграни луѓенца што лапаат пиперки и патлиџани покрај бистро езеро. Се чинеше дека и Македонците ја чувствуваа оваа редуцирана верзија од себеси, па очајно си ги стврднуваа ч-то и џ-то, и каде стигнат се расфрлаа со српскиот и со лежерни референци на југословенски филмови и музика од 80тите. За нас родени во 80тите, за нас кои немавме роднини надвор од Македонија, за Албанците, или Грците (како половина од моето семејство), секогаш следуваше изненаден поглед од горе зашто не сме зборувале совршен српски или не сме ги сфаќале југословенските референци. Доволно е тешко да се каже „не знам“, ама уште потешко е милијарда пати да добиеш „Не знаеш??? Ај не заебавај!!! Озбилно???“ е уште потешко. Не само што бевме помали сега кога веќе не бевме дел од Југославија, ама и едни со други си се омаловажувавме.

Токму овие генерации со југословенскиот комплекс на пониска вредност ни помогнаа да веруваме дека земјата не ни ја бива, дека ништо нема да биде од нас и дека минатото било многу подобро од иднината, со што нѐ убедија дека најарно е да киднеме од тука и никако да не го преиспитуваме минатото кое исфрли четвртина од нашето население, населението на чии кваки мачкавме гомна од крави. Носталгијата растеше и сѐ уште расте како габа во уво, не дозволувајќи ни да ја слушаме иднината и да преземеме контрола. Ова е ненамерната одмазда на генерацијата чија слатка морска младост заврши со колење и изолација.

Сепак, ја разбирам фрустрацијата и чувството на беспомошност. Да поминеш неколку граници на пат од 900 километра е апсурдно, исто како и градењето граници меѓу заеднички јазици и култури. Да си мал и така затворен од сите страни е клаустрофобично и загушливо, и го спречува прогресот. И покрај тоа, во мојата генерација, уметниците, активистите и културните работници успеаја да ги премостат овие граници работејќи во еден заеднички простор што сега го викаме „поранешна Југославија“, или „регионот“. Парадоксално, овој „регион“ и оваа Југославија за мене повеќе постои сега, отколку во минатото. Можеби е чудно, но преку оваа врска всушност учам за старата земја што никогаш вистински не ја вкусив. А уште почудно е што чувствувам нов идентитет и наклонетост кон овој заеднички простор во кој сега покрај братството, постои и сестринството.

Ќе признаам дека и во овој простор сѐ уште сум аутсајдерка. Тоа е зашто јазиците што не беа српски/босански/хрватски/црногорски се дел од култури кои никогаш целосно не се вклопија во големата слика. За да бидеш дел од неа, мораш да знаеш да зборуваш, а низ јазикот доаѓаат референците и историјата и локалниот идиом преку кои ја добиваме убавината на знаењето. Затоа, засега, се чувствувам како среќна полу-странкиња, задоволна што сепак можам да учествувам.