Класичната култура во македонскиот современ расказ

Класичниот расказ, заедно со модалитетите на расказноста што ги подведуваме под заедничкиот именител како куса прозна форма, е литературниот вид што од почетокот на осумдесеттите години на минатиот век го овозможи поинтензивното постмодернистичко струење во македонската современа литература. Општите карактеристики на постмодернистичката поетика какви што се фрагментарноста на формата, минимизирањето на содржината, просторно-временската неопределеност, склоноста кон случајностите, стремежот кон стилистички плурализам заедно со мултиплицираното значење и свесното редуцирање на рецептивниот опфат претставуваат битни отстапувања од дотогаш доминантните книжевно-уметнички практики. Поигрувањата со реализмот и со структурата на наративната форма што се карактеристични за постмодернистичката проза упатува на широкораспространетото мнение според кое современите раскажувачи имаат малку заедничко со нивните славни претходници од класичната епоха. Иако оваа согледба имплицира колку книжевни (поетичко-теориски), толку и философски поттици кои можат да се претстават и во куси формули како „произведувач на култура“ (Пјер Бурдије) или „човек, способен за нови опишувања“ (Ричард Рорти) таа, во поглед на класичната антика ја посочува широката и многузначна област на античкиот мит како заедничко место и за раскажувачот од современиот миг и за оној од далечното минато.

И покрај тоа што митот/митемата/митологемата, сфатени како основни кодови на класичната култура, се засекогаш лишени од нивниот оригинален и автентичен контекст во кој настанале, тие до ден денес продолжуваат да постојат како централни оски во современите култури и литератури. Нивното присуство во делата на современите автори се согледува како креативен вид на литературна рецепција чиешто проучување поаѓа од потребата за увид во референцијалниот капацитет на современото дело и епоха за делата од класичното минато. Оваа креативно мотивирана релација помеѓу новите текстови и нивните предлошки се согледува како резултат на примена на најразновидни книжевни постапки и модалитети. Тие се движат во распон од имитација, сфатена како постапка која не е оптоварена со чувството за духовна сопственост или плагијат, преку постапката емулација сфатена како „употреба на форми и мотиви од античката класика, но со значителна самосвојност и воведување на новини, со цел да се создаде уметничко дело рамно на класичните урнеци, но поинакво и ново“ (Димовска, 1994: 56), сѐ до асоцијации и реминисценции, угледувања, митски (ре)интерпретации, трансформации и сосема слободни рекреации.

Класичната култура во македонскиот современ расказ

Како еден од најраните примери на расказ од периодот на подемот на македонската уметничка проза во кој мошне суптилно провејуваат одгласи од класичната култура ќе го посочиме расказот Под Акропол од збирката Лебедова песна (1969) на Иван Точко. Дејствието во ова книжевно остварување е поставено во тензичната атмосфера на восторжени извици при свеченото прогласување на македонскиот преродбеник Прличев како лауреат и втор Хомер на книжевниот конкурс во Атина, а расказот завршува со веста за смртта на браќата Миладиновци. Фокализацијата на овие настани го активираат историцистичкиот поглед на светот, кој, го портретира големиот рационалистички субјект во обид за еманципација на позицијата на поединецот, заедницата, граѓанинот или онаа на уметникот. Оттука и оправданоста за делото на Точко да се говори како за „едно автохтоно прозно дело во кое доминираат искуствата на раскажувачката традиција“, т.е. на раскажувачкиот традиционализам сфатен како мост меѓу две различни проседеа во македонската раскажувачка уметност (Друговац, 1969: 7).

Во годините што следат класичната култура добива креативен третман во делата на низа автори меѓу чиишто остварувања се издвојува една група на раскази што се инспирирани од митологизираната аура на ликот и делото на Александар Велики. На оваа тема пишува Зоран Ковачевски во расказот Александар и вазната од збирката Аристотел од Ресен (1984). Освен со споменатите наслови, асоцијациите на класичната култура во расказното творештво кај Ковачевски се присутни и во расказот Филип и лебедот каде следиме потполна креативна трансформација на асоцијациите на митот за Леда.

Темата за Александар Велики продолжува да биде присутна во македонскиот современ расказ и во деведесеттите години од минатиот век со појавата на расказот Фреска прва: Александар, Аристотел, Упокоение на Александар Грешен од збирката Фрески и гротески (1993) на Венко Андоновски. Расказот е втемелен на хронотопот на античката биографија на Александар како една препознатлива, стилски и културно кодирана целина од хронос, топос, етхос и митхос. Прикажаниот свет тука е втемелен на играта меѓу фикцијата и репрезентацијата на стварноста која се реализира според логиката на хиперболизација на човековото душевно устројство. Разработувајќи ја ингениозната природа на Александар, Андоновски портретира едно душевно поведение кое суштински отстапува од идеалот на добрата мера и од стремежот за целесообразената умереност:

„Тој е гениј, височество. И му нема спас. Еден ден, кога и да е, неговата неумереност ќе го посака и светот; а потем и ќе го покори. Но, неговата душа ќе страда, оти кршлива е, како египетско стакло, и не ќе може да го поднесе гранитот на неговата лакомост“ (Андоновски 1993: 20).

Реконструкцијата на биографската отсечка во оваа фреска ги предизвикува креативните капацитети на читателот да ја дополнуваат приказната со враќање на отсутното или со впуштање во потрага по она што е прикриено. Она што, всушност, стои зад предвидливо конструираниот етички хабитус својствен за лакомоста и неумереноста, е мотивот потхос. Овој мотив е воведен во обемната литература за Александар уште од неговиот биограф и соборец Аристобул , како најсоодветен модел во опишувањето на пламената желба на кралот за себенадминување. Освен како модел со кој се опишува нескротливиот копнеж на Александар за херојски подвизи, мотивот потхос истовремено може да сфати и како израз на стремежот за враќање во космичката хиерархија преку сознание, учење и искусување на убавинa. Во таа смисла, невозможната задача која Андоновски ја поставува како централна оска на расказот: да се најде решение на загатка што не може да се реши, во голема мера претставува резултат на обидот за редефинирање и проширување на традиционалниот материјал обединет околу мотивот потхос до ниво на негова деконструкција, одошто заземање критички став кон репрезентациите на етичката неурамнотеженост на Александар.

Со раскази на темата за Александар се јавува и Блаже Миневски. Неговиот расказ Пораз од збирката Ледно око (1995) прикажува настани што се одигруваат во текот на еднo деноноќие откако Александар, тргнат по својот „несопирлив походен пат кон Персепол“ (Миневски, 1995: 93), со војската пристигнува ноќе во Гатеново. Местото е калливо, а градот потонат во заборав и штама: „тишината во овој непознат град – кој го нема ниту во спомените на легионерите што помнат сè што е за пари“ (Миневски, 1995: 94) создава тензична атмосфера на horror vacui која се пополнува со воведување на орнаментални елементи какви што се на пр. приказите на војничката забава.

Расказот на Миневски во однос на референцијата кон теми или елементи од класичната култура се реализира како отстапка од моделот на рекреација на биографскиот или на историски посведочениот податок. Впечаток е дека колку подлабоко се навлегува во светот на раскажувачот, толку светот на податокот за кој сведочи традицијата станува подалечен за читателот. Можеби тоа е така од причина што идејното решение на расказот нема за цел да евоцира, ниту да алудира некаква книжевно-историска предлошка како што е тоа случај со расказот Откровение од Јадранка Владова (Владова, 1990: 94-96) каде следиме директна референца со описот на Ахиловиот штит од XVIII пеење на Илијада или каков што е случајот со кусиот расказ Икар во кој Славко Јаневски ја развива својата приказна врз познатата митска предлошка (Јаневски 1993: 115) . Напротив, намерата на авторот е да произведе нови значења, кои ситуирани во општопознатиот контекст на класичната култура ќе функционираат како автохтони културни маркери. Како пример за тоа може да се посочи атипичниот избор на игрите со кои војниците го исполнуваат времето каквa што е играта долга магарица или македонски чирџан, обете сосема туѓи за културата и секојдневниот живот во антиката. Посочените примери, заедно со останатите универзални форми или мотиви во расказот на Миневски, не ја користат можноста да обезбедат доволно цврста врска со класичната култура, а со тоа и да го збогатат расказот со смисловно значење и да го засилат ефектот на неговата порака.

Расказите на Трајан Петровски во збирката раскази Каирска магија претставуваат поинаков пример на актуализација на класичното наследство. Класичната култура овој пат ја наоѓа својата контекстуализација во пошироката рамка на Историјата на стариот Исток како израз на фасцинацијата на авторот од допирот со други поднебја, култури, цивилизации. Чувството на лирска возбуда од земјата на фараоните што е својствено за поезијата на Петровски (Цветковски, 2008: 12) во расказното творештво на овој автор поприма белег на интелектуална размисла на една свест исполнета со восхит. Добар пример за тоа е кусиот расказ Средба со Херодот осмислен како дуплирана претстава на стварноста – она за кое Херодот известува во својата Историја, во расказот на Петровски станува искуство на раскажувачкото јас.

Како раскажувач од сосема поинаков формат во чиешто творештво следиме континуирана, задлабочена, мошне разнообразна, а со тоа и понагласена употреба на теми и мотиви од класичната култура ќе го посочиме Александар Прокопиев. Би можело веднаш да се каже дека склоноста на Прокопиев за темите од митологијата се реализира како интерес за Другоста и копнеж по дијалог со Светот. Ваквата устременост на авторот е карактеристична за скоро целокупното негово творештво, поаѓајќи уште од првообјавената збирка раскази Младиот мајстор на играта (1983), преку втората збирка раскази насловена како ...или... (1987) и збирката Ars Amatoria (1998) која како мото ги има стиховите на римскиот поет Овидиј, сè до елементите на расказноста вградени во есеистичко творештво на Прокопиев каков што е примерот со насловниот есеј од збирката Дали Калимах беше постмодернист (1994) итн.

Богатиот тематски фонд во расказниот опус на Прокопиев упатува на низа референтни точки од класичната култура, пред сѐ од античката литература, меѓу кои централно место е отстапено на Платоновата мисла. Тоа особено важи за краткиот расказ Кругот - талкач од првообјавата Младиот мајстор на играта со кој Прокопиев ќе се потврди себеси не само како познавач, туку и како посветеник во Платоновата доктрина. Расказот реферира и воедно го рекреира познатиот мит за сферичната целина – суштества со кружна свест и кружна моќ кои со својата себедоволност (и самодоволност) и со своите големи и горделиви размисли станале закана за Ѕевс и за боговите. Кај Платон, во дијалогот Симпосион, миметичкото лице Аристофан ја изнесува сказната за сферичната целина како суштества кои дејствуваат силовито, во сенасочно движење наследено од нивните родители: Титаните Хелиос, Гаја и Селена. Овие суштества со својата сила толку го загрозувале премудриот Ѕевс што овој смислувајќи итрина ги поделил на половина и со тоа им ја намалил моќта и самодоволноста. Она за што, всушност, раскажува Платоновиот Аристофан, е „симболон од човек“ – двајца од еден направени. Човек кој копнее и тежнее да ја пронајде својата половина, па поради тоа секогаш си го бара сопствениот symbolon⁶.

Платоновата идеја за Сферичната целина во расказот Кругот - талкач е преземена во скоро неизменет облик. Таа е претставена како своевиден трагач по нови земји, искуства и предизвици; како специфичен ентитет кој воден од поривот за нови доживувања во даден момент решава да се подели за да ги удвои можностите за доживување нови сознанија, кои по извесно време, има намера да ги претопи во ново соединување. Овој, во суштина, аретолошки и интелектуален хедонизам кај Прокопиев не е ништо друго освен синоним на Платоновата поетско-философска еротологија, оти според Платоновиот Аристофан „на копнежот и на стремежот за Целина име му е Ерос“ (Pl. Symp. e193) . Најсигурната одредница врз која е изграден светот на Кругот - талкач е мобилноста, иницијативноста, спонтаноста. Енергијата на љубопитноста несомнено е еден од неговите белези:

„Патувањата беа неповторливи. Игрите и средбите во ненадеен низ на блескотни изненадувања. Кај обете половини, независно едно од друго, но исто толку силно, бликна сознанието дека се наоѓаат на богато хранилиште на искуства, под кое нивното поранешно, заедничко искуство неосетно заминуваше во маглите на заборавот“ (Прокопиев, 1983: 54-55).

Вака прикажаната свест и автореференцијална свесност на Кругот - талкач го навестува инкарнирањето на хиперуранската природа на Сферичната целина во хтонска, телесна природа, што како последица ќе ја воведе трагичната етика на заборавот. Во својата потрага по доживувања, двете половини, Кругот - талкач од Исток и Кругот - талкач од Запад, забораваат на договорената средба закажана на врвот на еден триаголник. Ова е, всушност, местото во приказната каде доаѓа до израз онаа особина на перото на Прокопиев, да ја раситнува приказната до ниво на детаљ кој функционира и како самостоен ентитет, и како продолжена и проширена метафора која е важна и сама за себе, но и за целовитоста на приказната. Триаголникот како место за средба е алегорија, односно, метафора на сфаќањето за троделната природа на душата (умствен, волев, страстен дел) кај Платон. Истовремено овој топос кореспондира и со претставата за тријадната митска слика на еротската Душа (кочија со возач и два коња, едниот воден според уранското еротско начело, другиот како негова сушта спротивност, насилен и злокобен). На тој начин, употребата на алегоријата на триаголникот како фигуративен семантички код добива улога на асоцијативен мост кон една друга размисла, а тоа е Платоновата теорија за анамнеса на бесмртната душа изложена во дијалогот Фајдрос или За убавото.

На ова рамниште трансформацијата на Платоновата митема во расказот на Прокопиев накратко може да се сумира на следниот начин: Кругот - талкач од Исток и Кругот - талкач од Запад паѓаат во заборав дека некогаш воопшто припаѓале на некое кружно единство и дека патувајќи во составот на тој круг, доживувале и споделувале одредена стварност. Обата ентитети, слично на природата на другите души што се обдарени со не така моќни „кочии“, видуваат, но не догледуваат. Нивната спознателна природа се остварува како облик (форма) на мноштво и разновидни сетилни доживувања обединети со умувањето. Токму воведувањето на начелото на разумот кој кормилари со сетилните доживувања е она што ја обликува новата систаса која игриво и помалку парадоксално прашува:

„Како би било да се поделам и да ја удвостручам својата страст кон Новото?“ (Прокопиев, 1983: 55),

произведувајќи со тоа нова матрица, која со секое ново (орфичко) вртење на Душата се вообличува во ново доживување, споделувајќи ново искуство, а со тоа и нов мит.

Особено впечатлив третман на теми од класичната култура наоѓаме во расказот Трагедија насловена ‘Креонт’ од збирката Именување на инсектот (2008) на Калина Малеска. Овој расказ за, како што соопштува гласот на нараторот: „некоја друга драма а не Софоклевата Антигона“, е осмислен како креативна игра која осцилира на пресекот меѓу книжевните постапки на апокрифност, мистификација, цитатност, интертекстуалност. Расказот претставува приказна за откривањето на еден извадок од античка драма вметнат меѓу античките ракописи на Софокле и обележан како една од раните верзии на големата трагедија Антигона, но сепак од автор кој не може со сигурност да се потврди. Самиот текст прикажува разговор меѓу Креонт и Хајмон кој отстапува од дијалогот што се одвива меѓу овие ликови во верзијата на трагедијата Антигона која денес ја сметаме како најблиска до автографот на Софокле. Нараторот вели:

„Никогаш не се задоволив со објаснувањето дека Креонт ги претставува законите на државата, а Антигона законите на сопствената совест, семејството, религијата. Не ми беше целосно прифатлив ни ставот на Хегел, според кој обајцата не се во право бидејќи се еднострани, но мене трагичниот текст не ми нудеше аргумент дека секој од нив го застапува своето гледиште кое е спротивно на оној другиот. Верував дека Измена го има одговорот зошто е тоа така, и одговорот на тоа што претставуваат за мене Антигона и Креонт“ (Малеска, 2008: 91-92).

Вака поставеното преиспитување на интерперсоналниот однос меѓу ликовите според смената на интегрирачки и дезинтегрирачки релации отвора една фиктивно-фактичка игра која се одвива на повеќе рамништа и која има за цел да ја коментира веродостојноста на авторитетот што го поставува традицијата во однос на идентитетот на ликовите, нивниот општествен статус, слободната волја итн. Можеби едно најсеопфатно толкување на оваа во суштина деконструирачка постапка може да се побара во опфатот на поимот рекарактеризација, кој како термин заемка од областа на правото и казнената проблематика сугерира постапување според одредено однесување на поинаков начин што го определуваат самите учесници.  

Класичната култура во македонскиот современ расказ ја следиме и преку сентентичноста што како форма на цитатност е присутна во расказот Мементо од збирката Полигони (2007) на Галијана Марковска алијас Будимка Поповска. Учеството на класичната култура според изреки од делата на Јувенал, Кикерон, Сенека и Валериј Максим поприма функција на градивно ткиво во фрагментарното раскажување кое може да се подведе под одредницата расказ – упатство.

Сосема на крајот ќе ја споменеме и богатата палета на преобразби и на хибридни варијанти на мотивот на лавиринтот во македонскиот современ расказ. Нив ги согледуваме според прозите на низа домашни автори како Александар Прокопиев, Димитрие Дурацовски, Гоце Смилевски, Влада Урошевиќ кон кои со свои разработки на оваа тема се надоврзуваат и автори од поновата генерација како Иван Шопов, Андреј Ал Асади и др.
 

Понудената панорама сведочи за една состојба на континуирано и содржински значајно присуство на класичната култура во македонскиот современ расказ, која како да го преиспитува ставот на македонската книжевна наука дека античкиот мит е доминантно присутен во современата македонска поезија. Понудените примери покажуваат дека тој е еднакво важен, витален и мошне продуктивен елемент и за македонското современо раскажувачко творештво. Притоа, се наметнува впечатокот дека современиот расказ бил и останува отворена порта за вредностите на класичната култура благодарение на кој нашата литература го испитува рецентниот миг во сета негова комплексност. Голем удел во тоа имаат разновидните обликотворни постапки и начини на мислење со кои се служат современите „соопштувачи на митови“. Оттука, постмодернизмот сфатен како тековно доминантна стилска формација со своите независни вредности кои се поврзани со практиките на постмодерната уметност за кои стана збор во воведот на овој есеј, заедно со вредностите на класичната култура претставува форма на критичко промислување и претставување на стварноста во македонскиот современ расказ. Од не помала важност е да се нагласи и тоа дека книжевните постапки и модалитети според кои класичната култура се артикулира во расказноста ја помага жанровската хибридизација на македонскиот расказ. Потврда за тоа се граничните облици на раскажување кои го насочуваат развојот на раскажувачката вештина во сосема нови правци како расказ - драма, расказ - апокриф, расказ - анегдота итн. што претставува сериозен поттик за нови теоретски промислувања на веќе востановените книжевни и културни идентитети во македонската современа книжевност.

Литература

Ангеловска, Билјана. 2006. Античкиот мит и современата македонска книжевност. Скопје: Сигмапрес.
Андоновски, Венко. 1993. Фрески и гротески. Скопје: Македонска книга.
Димовска, Весна. 1994. Античката литературна традиција во македонската литература
од времето на преродбата. Маг. Труд. Скопје: УКИМ, Филолошки факултет.
Друговац, Миодраг. Предговор. Во: Точко, Иван. 1969. Лебедова песна. Скопје: Мисла. 7-
10.
Малеска, Калина. 2008. Именување на инсектот. Скопје: Слово.
Марковска, Галијана. 2007. Полигони. Скопје: Темплум.
Мартиновски, Владимир. 2007. „Преобразбите на лавиринтот во македонскиот современ
расказ“. Во: Споредбени триптиси. Скопје: Магор. 13- 23.
Миневски, Блаже. 1994. Ледно око. Скопје: Култура.
Петровски, Трајан. 1988. Каирска магија. Скопје: Македонска книга.
Платон/Кесенофонт. 2008. Симпосиумска еротологија. Превод од старогрчки, предговор,
белешки и објасненија: Елена Колева. Скопје: Култура.
Прокопиев, Александар. 1983. Младиот мајстор на играта. Скопје: Млад борец.
Рорти, Ричард.2001. Контингентност, иронија, солидарност. Скопје: Темплум.
Точко, Иван. 1969. Лебедова песна. Скопје: Мисла.
Цветковски, Бранко. 2008. „Густите јазли на јатокот на животот, Кон поетскиот профил на
Трајан Петровски“. Во: Трајан Петровски. 2008. Босфорско завештание. Битола: Микена.
Bourdieu, Pierre. 1990. In Other Words: Essays toward a Reflective Sociology. Stanford
University Press.

Излагање на XLVIII Меѓународна научна конференција на LIV летна школа на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура: Охрид, 3.9. – 4.9.2021 година

Слики: William Russell Flint