Кому треба бог?

Еве интересен парадокс: просветителство, секуларизација, индустриска револуција, генетика, постиндустриска револуција, информатичка револуција... На крајот од низата која би можела да биде и подолга – враќање на религијата.

Нештата стојат вака: да се бара од верникот рационално да го одбрани своето убедување за постоењето на бог, во најмала рака, се смета за непристојно; да се бара од атеистот да ја објасни позицијата која го негира неговото (божјо) постоење, во најмала рака, се смета за пожелно.

Традиционално, атеистичкиот поглед на светот се заснова на еден од трите аргументи:

1. Аргумент против нужноста на бог или тврдење дека постоењето на бог не е неопходно за да се објасни материјалниот свет и моралните вредности според кои живееме.

2. Аргумент против постоењето на бог или тврдење дека постоењето на нешто со атрибути кои му се припишуваат на бог, не е можно материјално и логички.

3. Аргумент врз основа на последиците од верувањето во бог – тврдење дека верувањето во севишниот носи опасни политички и морални последици, и дека светот би бил подобар без верата.

Историски гледано, дебатата главно се водела за прашањето за постоењето на бог: христијаните настојувале рационално да ја одбранат можноста за неговото постоење; атеистите настојувале да покажат дека таквото убедување е бесмислено. Современата дебата, пак, се врти околу последиците од религиското верување. Со создавањето и зголемената видливост на Новиот атеизам (Хиченс, Докинс, Хокинг, Пинкер, Денет, Блекмур итн.), атеизмот ја напаѓа организираната религија, но и интимното верување во бог, од аспект на погубните општествени последици до кои доведува – од прогон на хомосексуалците до самоубиствените терористички напади.

Иако застапниците на Новиот атеизам се универзитетски професори и јавно активни интелектуалци, академскиот атеизам доминантно е насочен кон првиот од трите аргументи, попрецизно, на неговата негација – тврдењето дека бог не е нужен, односно дека нема причина да постои.

Христијанските теолози главно наведуваат три причини кои го прават нужно постоењето на бог:

1. Бог е неопходен за да се објасни создавањето и одржувањето на космосот.

2. Бог е неопходен како извор на моралните вредности: без
него би западнале во морален нихилизам.

3. Без вера во бога, животот станува бесмислен и нема цел.

Иако христијанските теолози ја присвојуваат, идејата за нужност на бог како создавач и одржувач на универзумот, таканаречениот космолошки аргумент, влече корени од паганската, претхристијанска филозофија. Најјасно може да му се припише на Аристотел, кој зборувал за Првата причина или Причината на универзумот „кој самиот нема сопствена причина“.

Имено, Аристотел верувал дека космосот е во постојано движење и состојба на промени. Секоја промена мора да има своја причина, поточно, ланец од причини. Тој, пак, мора да има свој почеток; во спротивно, нужно ќе се западне во бесконечна регресија. Тој прапочеток, Причина без причина, според Аристотел е бог, но не бог како ентитет за обожување, туку „возвишено и вечно живо битие“, најмоќната и најинтелигентната креативна сила во космосот.

Формално, космолошкиот аргумент изгледа вака: сè што постои мора да има причина; универзумот постои; значи, универзумот мора да има причина.

А зошто универзумот мора да има причина и зошто тоа е пологично и поприфатливо од бесконечната регресија? Во крајна линија, космолошкиот аргумент не запаѓа во бесконечна регресија само затоа што арбитрарно го постулира прапочетокот во бог. Вилијам Крег, најпознатиот современ застапник на космолошкиот аргумент, се повикува на тоа дека бесконечната регресија е едноставно контраинтуитивна и дека луѓето не ја прифаќаат; не ѝ веруваат. Во ред, интуицијата е битна, особено во филозофијата и филозофските дискусии.Од друга страна, контраинтуитивно е и дека Земјата се врти околу Сонцето; контраинтуитивно е дека светлината во исто време е и бран и честичка. Сепак, знаеме и не прифаќаме дека е така.

Втората битна слабост на космолошкиот аргумент би можела да се формулира приближно вака: Ако ја прифатиме тезата дека Бог постои без причина, зошто едноставно не би го прифатиле ставот дека универзумот постои без причина, особено заради тоа што во овој случај на постоење на бог се обврзуваме само за да имаме причина за постоење на универзумот? Значи, како што постои бог, а да нема претходна причина, едноставно нека постои универзумот без причина и работата е поедноставна – има еден факт помалку.

Трето, зошто Првата причина мора да биде бог? Аргументот е дека Првата причина мора да биде надвор од времето и просторот. Предизвикувајќи го почетокот на сè, таа е причина за просторот и времето. А битието кое е надвор од просторот и времето мора да биде бог. Да речеме дека тоа е во ред. Но, теистите не го гледаат бог со атрибутите кои нужно не произлегуваат од „фактот“ дека тој е надвор од времето и просторот. Нивниот замислен бог знае сè, тој е семоќен, полн со љубов, казнува, простува... Значи, дури и ако прифатиме дека мора да постои Првата причина, тоа воопшто не значи дека тоа мора да биде бог каков што ни го сликаат монотеистичките религии. Најпосле, бог, барем оној библискиот, воопшто не е надвор од времето и просторот. Ако нешто е сеприсутно во библијата, сеприсутна е неговата интервенција во времето и просторот.

Аргументите од овој вид и дискусиите базирани на нив, практично се бескорисни. Тоа не се аргументи по кои верникот ќе рече: „Ах, додека не го слушнав ова верував во бога; сега сум разубеден“. Исто така, не може да се очекува дека атеистот ќе излезе од расправата со зборовите: „Сега ми е јасно дека е нужно да постои бог“.

Имено, верниците и атеистите не спорат во врска со тоа која од двете страни може и умее да го објасни создавањето на универзумот. Спорат во врска со тоа како сакаат да го објаснат тоа. Научникот нема проблем со тоа да го заземе следниот став: „Науката засега нема целосно и заокружено сознание за тоа како се создал светот“. И покрај тоа, научникот би можел да се помири и со тоа дека создавањето на космосот ќе остане вечна тајна. Верникот не се согласува со тоа. Во таа смисла, разликата помеѓу атеистот и верникот, најпрвин, не е разлика во филозофските начела, туку во психолошкиот, ментален склоп. Тоа уште појасно доаѓа до израз по повод аргументот дека бог е нужен како извор на моралните доблести, затоа што без него би било дозволено сè.

Расправата за нужноста на бог како морално упориште ја одбележува своевиден парадокс. Теистите сметаат дека светот без бог нужно би западнал во морален нихилизам, заради ова прашање тие се класифицирани како морални релативисти. Интересно, перјаниците на Новиот атеизам кој во популарниот печат често се нарекува и брутален атеизам, всушност имаат посилно морално упориште. Тие тврдат дека моралните вредности се факти самите по себе и дека се биолошки засновани и заради тоа се класифицирани како морални реалисти.

Ако човекот се раѓа како морално битие, бог не само што не е нужен, туку е и непотребен. Филозофот Патриција Черчленд, на пример, смета дека дилемата „бог или морален нихилизам“ – е лажна дилема. Невронаучните наоди дека оштетувањата на одредени мозочни регии доведуваат до дефицит во моралното резонирање, таа ги толкува како доказ дека моралот е дел од човечкиот биолошки склоп. Исто така, развојните психолози, почнувајќи од Пијаже, моралниот развој го набљудуваат како дел од општиот психолошки развој на детето. Психолингвистите, на пример, со анализа на детскиот говор утврдиле дека веќе на возраст од две години термините добро и лошо ги употребуваме и во значењето кое подразбира морално вреднување. Еволутивните и когнитивните психолози кои ја истражуваат таканаречената социјална когниција сметаат дека дури и во животинскиот свет, кај оние животни кои живеат во поголеми групи, има знаци на одреден вид морални вредности, алтруизам и емпатија.

Погодувате, таквата аргументација не им звучи убедливо на теолозите. Тие ќе ви кажат дека луѓето евентуално се раѓаат како морални битија, затоа што така сакал бог. Во ред. Да речеме дека го прифаќаме тоа објаснување. Но, ако создавајќи го светот, еднаш нè направил такви, од каде потребата и понатаму да постои и да интервенира во нашиот свет? Зарем омнипотентниот и богот кој знае сè е несигурен во своето дело; се плаши дека можеби не ја завршил работата како што треба и мораме да веруваме дека и понатаму е тука за да бидеме морални?

Третиот теолошки аргумент – дека бог е нужен како извор на смислата на светот и животот – произлегува токму од првите два аргументи: од идејата дека е нужен за создавањето и одржувањето на космосот и за обезбедување на моралната рамка за нашата егзистенција. Ако се отфрлат првите два, нужно паѓа и третиот. Меѓутоа, постои поширока приказна во врска со третиот аргумент.

Ставот дека животот без бог нема смисла, дека не значи ништо, христијаните го бранат со идејата дека бесмислата е нужна последица на атеистичкиот поглед на човекот како и на уште еден животински вид. Наспроти тоа, одреден број атеисти мислат дека единствено таквото, атеистичко поимање на човекот, вистински ни овозможува да бидеме луѓе. Накратко:

Религијата одиграла важна улога во развојот на она што денес го нарекуваме цивилизиран живот, и тоа градејќи го убедувањето дека да се биде човек мора да се подразбира нешто повеќе отколку да се биде само живо суштество. За да го направи тоа, ја поделила нашата егзистенција на сакрално и профано. Некаде на тој пат, сакралното е воздигнато толку високо за да ја намалува, ако не и да ја поништува суштината на човекот како живо суштество. Ако човечката егзистенција се набљудува преку целосно профани очила, тогаш, на пример, гледаме човек кој има избор и кој е одговорен за изборите што ги прави. Слободата на изборот и одговорноста за последиците нè прават луѓе повеќе од што било друго. Во суштина, смислата и дигнитетот не само што не потекнуваат од прифаќањето на верата, туку се единствено можни преку борбата против неа, сфатени во рамките на организираните религии и правилата за тоа „како мора да биде“.

Извор: mindreadingsblog.wordpress.com
Слики: The Royal Art Lodge