Историја на aтеизмот (1)

Постојат бројни дефиниции на атеизмот. Најчесто се разгледува од два аспекта: во поширока смисла, тоа е одбивање на верувањето дека постојат божества, а во потесна смисла, личен став дека божества не постојат. Сметам дека обете дефиниции се погрешни и дека атеизмот не може да се смета дури ни за идеја – туку исклучиво за движење. Како такво, претставува редок пример во историјата, освен Киренската школа во Грција и Червака школата во Индија во 5 век п.н.е., а повторно настанува кон крајот на 18-от век, водејќи кон она што денес го нарекуваме „Нов атеизам“ (првата деценија на третиот милениум), додека како идеја за учења за свет без бог можат да се сметаат и Буда и Хобс. Одредени примери на личности кои не веруваат во виши сили не можат да претставуваат постоење на атеизмот, туку само исклучок од правилото. Атеизмот го гледам само како движење – група луѓе која промовира дадени вредности. Самото отсуство на вера, од друга страна, е старо колку и верата.

Од времињата на првите шамани, кои во првобитните човечки заедници околу оганот им раскажувале на младите поколенија зошто постојат дрвото, земјата, водата и животните, и како да се одоброволат духовите на ловот, реката или плодноста, морал да се најде некој кој би ѝ се спротивставил на таа приказна. Дали тоа бил некој од старешините, млад воин или соперничко племе, не е ни битно, сигурен сум дека отпорот кон религиозното учење се појавил уште од самото нејзино настанување. Овде ќе се позанимаваме со историскиот период, а самото настанување на религијата и отпорот ќе ги оставиме за друга прилика.

За да сметаме одредено општество за цивилизирано, тоа мора да има развиени системи на економија, политика, урбанизација и религија. Денес религијата се заменува со називот „морала традиција“, но до пред еден век општеството не се сметало за развиено ако не ги исполнувало овие четири елементи. Предуслов за ваквото ниво на организација е писмото, па првите цивилизации кои ги познаваме се оние каде што настанале првите писма – Сумер и Египет. Со развојот на писмото, настануваат и првите организирани религии, а благодарение на тие писма и упорноста на археолозите, можеме да ја следиме историјата на овие земји и односот на луѓето кон официјалната религија.

Во случајот со Египет имаме главно религиски и историски текстови, но дури и тие се доволни да покажат како на власт се менувале династии, високи свештеници и чиновници, војсководците станувале фараони, што не е конзистентно со канонот дека само семејството на фараонот има божествено потекло. Борбата за власт и за престол не била ништо поинаква од онаа во средновековните кралски дворови и приказната за сината крв на кралевите. Тоа е посебно карактеристично во периодите меѓу старото и средното, како и меѓу средното и новото египетско царство, кога земјата била исцепкана на номи (региони) и кога борбите меѓу различни семејства (династии) за престолот на кралството траеле по стотици години; обичните луѓе ја губеле вербата во религиската догма и се окажувале од боговите. Ова го гледаме од песните во кои поетот се жали дека луѓето престанале да веруваат и дека се однесуваат обратно од правилата, дека намерно ја загрозуваат хармонијата (маат), чија заштита е најбитната улога на кралот во општеството и верскиот поредок. Од многу други приказни и песни исто така дознаваме дека обичниот народ се однесува во спротивност на она што му е прикажано како единствена вистина за постоењето на светот. Се разбира, тоа никогаш не се промовира во официјалните текстови, но се напоменува како проблем на моменталната власт. Можеби најдобар показател за кризата во вербата на народот е демократизацијата на религијата, според која не е само фараонот тој кој по смртта се претвора во Озирис (владетел на подземниот свет), туку сите Еѓипќани.

Превирањата биле уште поголеми во Месопотамија, каде што постоеле градови-држави, често меѓусебно завојувани, и секој имал свој бог заштитник, иако го делеле истиот пантеон. Тоа доведувало до ситуации целата армија да го проколнува божеството кое го штити градот што го напаѓаат, иако му се моли дома на истото за дожд, плодност или нешто друго. Во најпознатиот месопотамски еп „Гилгамеш“, главниот јунак трага по бесмртноста и својот придружник, Утнапиштима (кој ја добил бесмртноста од боговите после големиот потоп), го распрашува како да ја постигне истата, и го нарекува обичен човек каков што е и самиот тој. Поетот во епот често ги прикажува боговите како бедни и немоќни пред природните сили, како смртно исплашени, а дури погрдно ги нарекува и кучиња. Иако мора да се разбере дека религијата била дел од секојдневието, боговите често биле гледани како јунаци со одредени моќи, но со сите недостатоци и доблести на луѓето, според кои и се создадени. Закониците на месопотамските градови-држави и подоцнежните царства се повикуваат на богот само како на сведок (нешто слично како денешното полагање заклетва), а Хамурабиевиот законик е секуларен до таа мера што можат да му позавидат и многу денешни устави на претежно нерелигиозните држави.

Во античка Грција атеизмот бил казнувам со смрт, иако не поради личното безбожништво туку доколку оние кои го проповедале тоа ги навределе боговите. Но, таквата казна важела само номинално и обично се користела против политичките непријатели (истата казна постоела и за хомосексуалноста во некои полиси). Во спротивно, денешната култура и цивилизација би изгледале многу поинаку, бидејќи не би се развиле филозофските школи кои во многу нешта го обликувале начинот на кој го гледаме светот. Филозофите се откажуваат од митовите кои го објаснувале настанувањето на светот и почнуваат да ја бараат вистината низ логиката и критичкото размислување.

Една од најбитните школи е атомизмот (слична школа настанува во Индија, исто така околу 5-6 век п.н.е.), која ја предводат Леукип и Демокрит. Тие претпоставувале дека сè на светот се состои од невидливи и неделливи честички – атоми (атом – неделлив, на грчки), што е најдобро објаснето во драмата чие име не е зачувано, во која филозофот ги прашува своите домаќини има ли во храната што му ја донеле човечки коски, нокти, коса, брада и човечко месо. На одговорот дека нема, тој одговара: „Ете, ни во храната која ја јадам ги нема овие состојки, а сепак, на секој од нас секојдневно му растат коските, косата и брадата, децата растат и се развиваат, а не јадат други луѓе. Значи, сè се состои од истите честички, само што ние не ги гледаме како такви“. Ова е обид (би рекол успешен) да се објасни светот на чисто материјалистички начин, без осврт на духовното и мистичното.

Критиј опишувал дека жителите на еден град во еден миг престанале да се придржуваат до законот и почнале да прават зла, знаејќи дека можат да ги избегнат законите, па државниците ги измислиле боговите кои гледаат сè и од чиј суд никој не може да побегне. Првиот самопрогласен атеист бил Дијагор, софист од Милет, кој ги исмевал Елеусинските мистерии и ги убедувал луѓето да се држат настрана од овие свечености. Ова се само некои од примерите, бидејќи за целосна анализа на безбожништвото низ грчката филозофија би биле потребни неколку книги, а Аристотел најдобро го заокружил тоа со следнава изјава: „Сите луѓе нешто претпоставуваат, насетуваат и прифаќаат за боговите; меѓутоа, од филозофите се очекува пружање докази“ – што и денес претставува основа на научниот принцип.

Будизмот денес се смета за една од религиите со најголем број верници, а низ вековите имал многу варијанти и влијанија на другите верски погледи, но тоа во никој случај не се основите кои ги оставил принцот Сидарта Гаутама, познат како Буда. Тој, во обраќањето до жителите на Кесапута, објасува дека вистината не треба да ја бараат во традицијата, верските текстови, догмите и учењата на свештениците туку самите, низ искуство, да дојдат до нештата кои се морални, исправни и кои создаваат добро и среќа, и според тоа да се раководат во животот. Во основа будизмот негира какво било вишо битие како творец и целта на човечкото постоење ја гледа низ поединецот и барањето целосен мир – нирвана. Уште неколку школи на индиската филозофија ги негираат боговите и, иако не можат да се сметаат за атеистички (имаат различни елементи на суеверието какво што го гледаме денес), се многу напредни за тој период (8-5 век п.н.е.). Всушност, повеќето до нив се одговор на авторитетот на Веда – свети книги кои настанале на територијата на денешен Иран, пред миграцијата на Аријците во Индија (1500 г. п.н.е.) и ја сочинуваат основата на хиндуизмот – третата најбројна религија денес. Овие школи учеле материјализам и атомизам (сличен на грчкиот) и поставување на човекот во ситуација самиот да го избира својот пат, без влијание на вишите сили. Самкха и Џаинизмот не ја прифаќаат теоријата за творецот, Миманса објаснува дека човекот си е доволен самиот себе си и не дозволува никакво мешање „отстрана“, а Червака оди и чекор понатаму, и се смета не само за материјалистичка туку и за крајно антитеистичка школа.

(продолжува...)

Извор: velikiprasak.com

За вториот дел кликнете овде.