Што по доаѓањето на власт

Со Питер Хадис, авторот на книгата Marx’s Concept of Alternative to Capital (2012), професор по хуманистички науки и филозофија на Оуктон Комјунити Колеџот и член на Меѓународната марксистичко-хуманистичка организација (IMHO), разговараме за пост-капиталистичкото општество, неговите облици и можности. Исто така, повод за разговорот се и собраните дела на Роза Луксембург, проект на кој Хадис работи како главен уредник.

Реактуелизацијата на Луксембург

Неодамна беше објавен првиот том собрани дела од Роза Луксембург, а Вие сте еден од уредниците на серијата. Какви се реакциите за првиот том, какви се Вашите издавачки планови и каква е важноста на нејзините собрани дела?

Всушност, досега објавивме два тома од замислената колекција од 14 томови: првиот е придружен том, Писмата на Роза Луксембург (Verso Books, 2011), кој претставува (на 600 страници) најопсежна колекција од нејзината кореспонденција објавена на англиски; вториот е Том 1: Економски записи 1 (Verso Books, 2013). Во ниту еден момент во последните педесет години Луксембург не доби толку внимание во англофонскиот свет како во рецензиите и коментарите кои го придружуваат изданието со записите. Рецензиите ги вклучуваат Жаклин Роуз (London Rwview of Boоks), Шила Роуботам (The Guardian), Вивијан Горник (The Nation), Кристофер Хиченс (Atlantic Monthly), Џоел Шалит (The Jewish Daily Forward), Адам Кирш (The Jewish Review of Books), Џорџ Фиш (New Politics), Лесли Чембрлејн (New Statesman), и неколку десетици други. Многу е ретко толку јавно да се дискутира за марксистички мислител, особено во Соединетите Држави, и рецепцијата беше мошне извонредна.

Првиот том Економски записи, кој беше објавен во ноември 2013 година, го содржи првиот завршен превод на Воведот во политичката економија, која е нејзината втора најзначајна книга (по Акумулацијата на капиталот). Воведот во политичката економија претставува прекрасен преглед на природата, потеклото, историјата и внатрешните контрадикции на капитализмот. Тој нуди едно од најдобрите резимеа на марксистичката политичка економија, која некогаш е напишана. Освен тоа, изданието содржи седум претходно необјавени ракописи (иако неколку се појавија неодамна во француски превод) кои содржат предавања и истражувања од нејзината работа во школата на СПД (од 1907 до 1914 година), кои ги пронајде професорот Наирихико Ито, како и ракописи од теоријата за платежните фондови за кои се утврди дека се основани за време на престојот на Луксембург на Универзитетот во Цирих 1897 година. Убедени сме дека тоа издание ќе предизвика значаен интерес од неколку причини. Ракописите и предавањата од партиската школа покажуваат дека Луксембург интензивно ги проучувала не само економските и политичките феномени, туку и дека значително придонела на полињата на антропологијата и етнологијата, кои тогаш се создавале. Интересот на многумина антикапиталистички активисти за комуналните општествени и сопственички односи кои му претходеле на капитализмот елоквентно се рефлектира во нејзиното посветување внимание на „нивната извонредна трајност и стабилност (...) еластичноста и прилагодливоста“. Нејзината почит за овие предкапиталистички општествени формации се надоврзува на денешната потрага по алтернативен капитализам што е едно од најистакнатите теоретски и практични прашања на нашето време. Тоа издание исто така ќе помогне да се расветли статусот на Луксембург како важна фигура во економската историја – особено заради сознанијата содржани во нејзините ракописи за средниот век и ропството во античка Грција и Рим. Џебното издание излезе оваа есен и очекуваме да генерира значаен интерес.

Алтернативите на капитализмот

Ако земеме предвид дека Маркс, пишувајќи против утопискиот социјализам, пишува против авторите кои создаваат нацрти за идните општества, тогаш тоа го поставува прашањето зошто Вие, како марксистички автор, му посветувате толку внимание на тоа? Одговорот на тоа прашање можеме да го пронајдеме во вашата книга Marx’s Concept of Alternative to Capital (2012), но, сеедно, дали уште еднаш би објасниле што ве влече кон таа тема?

Маркс ги критикувал утописките нацрти кои доаѓаат од главите на теоретичарите кои ги игнорирале материјалните услови во општествата и специфичниот карактер на меѓусебно спротивставените општествени сили. Но, не бил против самото опишување на иднината. Како што покажав во својата книга, делото на Маркс вклучува бројни дискусии за посебните облици општествени односи кои се потребни за надминување на капиталистичкото создавање на вредноста. Секако, Маркс не посветил ниту едно дело на алтернативата на капитализмот бидејќи својата задача ја сфаќал како разбирање на „законите на движењето“ во капиталистичкото општество. Сепак, Маркс доследно ги истражувал тие закони за движењето во рамки на она што го нарекол процеси на распаѓање кои се инхерентни за капитализмот, и кои упатуваат на нов, ослободен облик на човечката егзистенција. Како што напиша во Grundrisse, неговиот пристап „доведува до точки кои упатуваат на надминнување на сегашниот облик производствени односи, движење кое се создава и кое ја најавува иднината“.

Зборувајќи општо, марксистите по Маркс ја користеле неговата критика на утопискиот социјализам како „перница за интелектуалната мрзеливост“ (да се послужам со изразот на Хегел). Маркс немал забелешки на предвидувањето на иднината; го критикувал апстрактниот, произволен начин на кој тоа го правеле поединците кои не успеале да вложат труд во разбирање на комплексноста на општествата во кои доминира капиталот. Но, Маркс никогаш немало да започне со работа на својата систематска критика на капиталот доколку не манипулирал со сфаќањето што го прави едно општество слободно од доминацијата на истото.

Она што ми го привлекува вниманието во врска со таа тема е што и критичарите и следбениците на Маркс изнеле „алтернативи“ за капитализмот кои не успеале да ги надминат општествените односи кои Маркс ги сметал за важни карактеристики на капитализмот – како отуѓената работа, создавањето вредност и разменската вредност и етатистичката доминација. Тесниот концепт на социјализмот кој го пропагираа општествата од „советски вид“ е еден од многуте такви примери. Тој неуспех за осмислување на надминувањето на капиталот го продолжи рокот на траење на глобалниот капитализам, што му се заканува на самото постоење на човештвото. Заради тоа не гледам поважна теоретска задача од осмислувањето алтернативи за сегашниот систем.

Ако, според Критиката на Готската програма на Маркс, посткапиталистичкото општество обележано со недостаток на создавање вредност, пазари и хиерархиска општествена контрола на работата, што мислите за вообичаените левичарски нацрти за идното општество, односно за национализираната економија, еден вид облик државен социјализам или социјализам во една држава и државна сопственост на средствата за производство?

Маркс никогаш не го дефинирал ни како државна сопственост над економијата, ни како приватна сопственост. Маркс сметал дека облиците сопственост се правни односи; значи, не го дефинираат внатрешното јадро на општеството. Маркс предвидел општество во кое одвојувањето на производителите од контролата над производствениот процес е надминато по пат на демократскиот систем на работничките совети, задруги и демократски облик на одлучување. Меѓутоа, како што веќе е истакнато во Економските и филозофските ракописи од 1844 година, приватната сопственост над средствата за производство не е причина за отуѓената работа; напротив, отуѓената работа ја предизвикува приватната сопственост. Можеме да додадеме дека истото важи и за државната или колективната сопственост. Трансформацијата на сопственичкиот облик е значајна, според Маркс, само ако тоа вклучува искоренување на отуѓените човечки односи. Тоа почнува со темелна трансформација на производствените односи, но сигурно не претставува крај на процесот. Сè на сè, национализацијата на средствата за производство не е ништо повеќе од чекор (иако се работи за важен чекор) во создавањето социјалистичко општество; но, самото по себе тоа не претставува социјализам. „Национализираните економии“ од дваесеттиот век не беа социјалистички, туку државно-капиталистички. Истото важи и за оние кои тврдеа дека создаваат „социјализам во една земја“ – што е оксиморон кон која било марксистичка анализа, која смета дека е невозможно да се создаде социјалистичко општество во една земја.

Значи, како, според Маркс, би изгледало посткапиталистичкото општество? Дали тој ни дава некакви совети, со исклучок на оние негативните („што да не се прави“)?

Маркс пружа и повеќе од индикации; манипулирал со специфичната концепција за тоа што е потребно за да се совлада општеството во кое доминира односот на капиталот. Меѓутоа, концептот не е нацрт; тој го расветлува обликот на општествените односи потребни за надминување на капиталот без претпоставката дека на прашањето за алтернатива на капитализмот во целост може да се одговори независно од самодејствувањето на субјектите на револтот кои настојуваат да го надминат. Мојата книга го истражува тој концепт до детали на начин кој не е можен во едноставно резиме. Но, темелот е систем на заедничко производство и дистрибуција во кој со општествените односи не владее апстрактно и универзално работно време (како што е случај во капитализмот), туку реално време кое заедницата слободно здружени поединци го одредува како потребно за производство на средства за воздржување и луксуз. Во капитализмот, она што создава вредност не е реалното време потрошено за произведување производи, туку апстрактниот, недиференциран труд. Присилени сме да произведуваме во согласност со надворешен, апстрактен стандард – просечна количина време кое е потребно за да се произведе одредена стока на светскиот пазар. Стануваме заробеници на тој стандард, без оглед на нашите волји или потреби – а тоа важи без оглед дали сопственичките односи се приватни или државни. Маркс настојува да направи пресврт во „тиранијата на апстрактното време“ предвидувајќи општествени односи во кои „времето е простор за човечки развој“.

Неразделноста на демократијата од капитализмот

Напишавте статија и за погледот на Луксембург на посткапиталистичкото општество? Какви се нејзините согледувања за таа тема?

Луксембург имала многу поважно да каже за неразделноста на демократијата и социјализмот, што денес е релевантно и за нас. Ги формулирала тие поими додека ја критикувала репресијата на демократијата и создавањето еднопартиска држава од страна на болшевиците по Руската револуција 1917 година. За Луксембург, целината на демократијата и социјлизмот создава централна економска содржина за самиот социјализам. Капиталот, кој го сфатила добро, не е само преоден феномен; тоа е длабоко вкоренет облик социјална доминација. Неговите корења толку длабоко се вкорениле во ткивото на секојдневниот живот – во политиката, економијата, културата, па дури и во најинтимните мисли и човечките односи, што не може да биде искоренет одозгора, дури и ако се случи повеќето просветлени поединци да „започнат“ револуционерен процес. Исто така, нејзината критика на Руската револуција се занимава со прашањето за создавање општество кое се темели на заедничка сопственост над средствата за производство. Колективната или општествената сопственост над средствата за производство сигурно е нужен предуслов за излез од капиталистичкото општество. Сепак, она што е потребно за да се постигне тоа воопшто не е очигледно. Може да изгледа дека е доволно едноставно да се укине приватната сопственост и да се пренесе сопственоста над средствата за производство на државата. Но, што се случува ако државата не е демократска? Облиците сопственост се сепак секундарен, епифеноменален проблем. Темелното прашање е природата на производствените односи. А, ако со производствените односи владее бирократскиот слој наместо масата, тешко е да се согледа како може да се каже дека колективната сопственост над средствата за производство, во марксистичка смисла – навистина постои.

Покрај тоа, важно е да се согледа дека Луксембург е производ на Втората интернационала, која се темелела на речиси несомнената догма дека капитализмот е одреден од „пазарната анархија“, а социјализмот од „планираното производство“. Значи, тогаш не сфатила доволно во која мера капитализмот исто така го вклучува планирањето и дека потиснувањето на „пазарната анархија“ во некои случаи е во согласност со капиталистичкиот начин на производство (иако, мошне искривен!). Значи, нејзиното дело нè води само до одредена точка кога е во прашање прашањето за осмислување алтернативи за капитализмот, иако и понатаму е вреден ресурс во 21 век.

Дали постојат некои други марксисти со оригинални мисли за посткапиталистичкото општество?

Според моето мислење, тоа прашање е најмалку теоретизирано меѓу марксистите, иако некои имале важни придонеси кои е добро да се земат предвид. Особено мислам на оние во марксистичко-хуманистичката традиција, како што е Раја Дунајевскаја во САД. Таа многу пишувала за прашањето „што ќе се случи по доаѓањето на власт“, а нејзиното дело беше моето главно филозофско влијание.

Дали сте слушнале за комунизацијата и погледите на посткапиталистичкото општество на нејзините заговорници? Ако да, би бил многу заинтересиран да ја слушнам Вашата критика.

Читав неколку различни верзии за комунизацијата и заинтересиран сум за развивање подетален одговор во некој момент. Симпатизирам многу општи цели, како што се формирањето кооперативни здруженија, како и обидот за осмислување облици на здружување кои ја надоместуваат разменската вредност и традиционалните сопственички односи. Еден од проблемите кои ги пронаоѓам во врска со тие тенденции е неподготвеност (или неспособност) за идентификување конкретни револуционерни сили кои би можеле да ги остварат таквите алтернативни облици на здружување. Не можеме едноставно да ја поставиме потребата за заедничките облици на маргините од системот бидејќи веројатно во иднина ќе бидат преплавени од логиката на капиталот. Заради тоа е важно да се препознае она што е иманентно во борбата на работниците, жените, националните малцинства и останатите што упатува на можна алтернатива на системот – без занемарување на потребата за филозофски втемелена алтернатива на капитализмот.

А што е со диктатурата на пролетаријатот? Каков е нејзиниот однос со посткапиталистичкото општество и како треба таа да изгледа? Сите знаеме дека Енгелс рекол дека најблизок пример за диктатура на пролетаријатот била Париската комуна. Дали постојат други примери? Можеби раните денови на Руската револуција?

Важно е да се има на ум дека диктатурата на партијата не е иста со концептот на Маркс за диктатура на пролетаријатот. Во неколкуте случаи во кои Маркс го користи терминот „диктатура на пролетаријатот“ не се мисли на наметнување драконско владеење од страна на малцинството, туку на власт на големото мнозинство од самата работничка класа. Маркс сметал дека Париската комуна во 1871 година ја поставила „целата иницијатива досега оставена на државата во рацете на Комуната. Ја присилила ‘старата централизирана влада’ да отстапи пред самоуправата на производителите“. Сето тоа е постигнато без ниедна партија или политичка тенденција кои би ја монополизирале власта. Додека претходните револуции ја нагласувале потребата за централизација и организација на државната власт, Комуната настојувала да ја демонтира машинеријата на државата преку децентрализирана, демократска контрола на општеството. Ја наметнала волјата на општеството врз државата, а не обратно.

Подобро отелотворување – додуша, непотполно – е шпанската револуција 1936-1937 година. На некој начин тоа била многу понапредна револуција од онаа во Русија 1917 година, бидејќи наместо првиот чекор за постигнување државна власт, а потоа обид за постигнување контрола над производството од страна на работниците и селаните, Шпанија дејствувала обратно: окупација на фабриките и фармите служеле како вовед за оспорување на државната власт. Може многу да се научи до примерите на шпанската револуција што е корисно за нашите напори за да осмислиме алтернатива за капитализмот денес. И заради тоа, мислам дека имаме многу да научиме од одредени струи на анархизмот, како и од марксистичката традиција. Мојот сопствен труд е насочен кон идејата дека постои голема разлика помеѓу Маркс и „марксизмот“. Сигурно е дека Маркс не бил пророк и не можел да даде одговори за сите наши проблеми, но би работеле на сопствена штета ако го занемариме целиот свет идеи во неговото дело.

Извор: http://www.zarez.hr/