Библијата, природата и човекот

Тешко е да се посочи пример на друга цивилизација која, во некоја фаза од својот развој, покажала таква бескрупулозност спрема природната околина и растителниот и животинскиот свет како што е тоа случај со Западната цивилизација, од првите чекори на нејзината индустријализација и урбанизација, па до денешен ден. Бескрупулозноста се очитува во таквиот начин на користење на природните ресурси кој, игнорирајќи какви било критичко-вредносни принципи, се раководи исклучиво од принципите на економската прагма. Ваквиот став спрема природата, во содејство со исклучително развиените можности да се влијае врз неа, веќе го покажува своето разорно делување, па прашањето за балансот помеѓу човековата „втора природа“ т.е. неговата специфична, историски модифицирана егзистенција, од една страна, и природата, од друга страна, се поставува сè позаострено. Како резултат на таа растечка свест за нужноста од промена на човековиот став спрема природата, последните неколку децении се втемелени нови етички дисциплини – екоетика, биоетика….

Во истовреме, во одделни делови од светот отаде Западната култура, почитта спрема природата во многувековен континуитет е врвен животен принцип и секојдневен начин на однесување! Така, рибарот на островот Бора-Бора во Јужниот Пацифик ќе ја ослободи ајкулата заплеткана во неговата мрежа, упатувајќи ѝ ги зборовите: „Му благодариме на создавачот на светот, Тороа, што направил сите живи суштества да живеат во хармонија. Нам ни одредил да ги делиме истите води…“; Камбоџанците му се молат на богот на природата, Никтас, да ја одржи хармонијата; луѓето на Хималаите не убиваат диви животни затоа што тоа им го забранува Будистичкиот кодекс; припадниците на народот Сантали, кои живеат на бреговите на Ганг, северно од Калкута, веруваат дека можат да бидат среќни само ако се помирени со духовите чиј дом се riдовите околу нивните села, полињата, дрвјата, потоците… Индијанците од племето Мандани тврдат: „Земјата не се поседува, се поседува само сопствента душа.” Овој став децидно го образложил поглаварот на Шаените, Текумсех, во својот говор пред гувернерот Вилијам Хенри Харисон, кога – според некои извори, во 1810 година – му било понудено да ја продаде земјата: „Да се продаде земјата!Зошто да не се продаде воздухот, облаците и големото море?…

Големиот Дух е мојот Татко, Земјата е мојата Мајка…”
Лесно се воочува дека овие примери на длабока почит спрема природата, всушност, се религиски постулирани. Впрочем, на религијата ѝ е иманентно да одговара не само на прашањето кое е и што е светото, натприродното, и што е човекот наспрема него, туку и на прашањето што е добро (т.е. во согласност или одобрено од натприродното), а што лошо (т.е. што не е во согласност или не е одобрено од натприродното); природата, пак, од своја страна, е дел до светот со кој човекот, во најголемиот дел од својата досегашна историја, стоел во најблиска, егзистенцијална врска, па прашањето за доброто или лошото во човековиот однос спрема неа, секоја религија, сфатена во најшироката смисла на зборот, на еден или друг начин, морала да го допре.

Но, ако е така, тогаш може да се постави прашањето: Каков е односот спрема природата и растителниот и животинскиот свет во Библијата како темел на хистијанското сфаќање на светот? Со оглед на тоа што интензивниот поцес на девастација на природата го има започнато и во него сè уште предничи Западната цивилизација, можеме да насетиме дека токму Библијата, како вековен извор на вредности на Западната култура, го охрабрила човекот да не се притеснува од тоа, во погоден општествено-економски и цивилизациски момент, да ги сведе природата и животните на најобично средство во служба на неговите интереси. Каков одговор на оваа претпоставка ни даваат библиските искази? И, пред сè, кои библиски искази се релевантни за нашето прашање?

1.Искази и/релевантни за процена на библиската еко и биоетика

Во Стариот завет, има бројни искази во кои природниот амбиент, растенијата и животните се прикажани како тесно поврзани со секојдневниот живот и судбината на луѓето. И тоа е разбирливо, затоа што книгите собрани во оваа збирка се создавани во еден општествено-економски контекст кој бил максимално зависен од природата, најнапрд сточарски, па сточарско-земјоделски. Оттука, на бројни страници на старозаветното четиво се среќаваме со пеjзажите на Јудеја и Самарија, каде што биле населени тогашните израелски племиња: брда со лозја, смокви и маслинки , полиња со житарки, пасишта со овци и кози, долини со подземни извори и потоци. Тој амбиент е и во фонот на прочуената Песна над песните: „Кажи ми ти, кого го сака душата моја: каде го пасеш стадото, каде пладнуваш?/ … Ако не го знаеш тоа, о, најубава меѓу жените, тогаш оди си по овците свои и паси ги јарињата покрај пастирските шатори” (Песна, 1:6-7). Тесната врска на судбина на луѓето со природата е осведочена во бројните изблици на среќа заради добриот род и намножувањето на стоката, или на очај заради сушите, наездите на скакулци, болестите на стоката и штетите од дивите животни.

Новиот завет, пак, во своите бројни метафори и параболи, по правило користи елементи од природното опкружување за пластично да објасни одредени – за тоа време – нови религиски идеи, поими, принципи. Така, според евангелистот Матеј, Исус на своите ученици им го зацртува методот на нивната работа на следниот начин: „Ете, Јас ве праќам како овци меѓу волци: бидете мудри како змии и незлобни како гулаби” (Мат. 10:16). Прашањето за психолошкиот аспект на верата го среќаваме лирски транспонирано низ општопознатата споредба на Бога со Пастир и на верникот со припадник на неговото стадо: „Господ е Пастир мој, ништо нема да ми недостасува,/ Он ме пасе на плодни пасишта и ме води на тихи води” (Псал. 22:1-2). Институциите на Страшниот суд и Царството небесно се затскриени во параболата за „житото” (праведниците) и „каколот” (грешните), во која „Сеачот” најавува: „… ќе им речам на жетварите: соберете го најнапред каколот и врзете го во снопови, за да се изгори; а житото приберете го во мојата житница” (Мат. 13:30) итн.

Меѓутоа, ваквите делови од текстот кои говорат за природата како за животен амбиент на библискиот човек или во кои некои нејзини својства сe користат при градењето на одредени метафори и параболи, не се релевантни за нашата анализа. Кako релевантни ќе ги сметаме оние мисловни целини на библискиот тест кои експлицитно или имплицитно искажуваат одреден став спрема природата, при што поимот став треба да се сфати онака како што тој вообичаено се дефинира во рамките на психолошките дисциплини: како тенденција да се реагира на одреден објект, било позитивно било негативно, како на ниво на вреднување, оценување, така и на ниво на акција насочена кон него.

Да го илустрирам ова низ еден пример. Новозаветниот податокот за раѓањето на Исус во штала, т.е. во „домот” на добитокот (Лука, 2:7), може да се прими и како одглас на реалниот живот (во една земјоделско-сточарска средина, шталата, во нужда, секако е добредојден покрив над глава и за луѓето), а и како метафора на симнувањето на Бога во чулниот свет на природата, сред мирисот на сламата и сеното, здивот на волот и магарето… Но, било да е протолкувано вака или онака, ова место нема такво својство за да ја подигне вредноста на волот и магарето во нашите очи над онаа точка што со векови е утврдена во руралните средини ниту да ја измени нивната општопозната макотрпна судбина во служба на човекот! Имено, тука целта не е да се поттикне позитивно чувство кон овие сведоци на Христовото раѓање, туку кон Бога, кој, ете, толку го сака човекот, што е подготвен својот единствен Син да го понижи, испраќајки го во светот на матерјалното, променливото, распадливото: оти таму каде што има вол и сено, има и лепешки… Библиска порака што би можела да повлијае на човековото вреднување и дејствување во светот на природата – а што е предмет на нашиот интерес – би била онаа која за човековиот однос спрема природата проговара во стилот: „ова-е-Богу-мило” / „ова-е-Богу- мрско”!

2.Потрага по библиски искази со продуктувен став на планот на еко и биоетиката

Да се вдадеме најнапред во потрага по такви искази во Библијата кои би можеле да ги третираме како продуктивни за развојот на критичко-вредносните принципи на човековиот однос спрема природната околина и спрема сите живи суштества, т.е. такви кои ја поттикнуваат еко/биоетичката свест. Со оглед на тоа што еден од основните прблеми на денешнината е беспоштедното исцрпување на капацитетите на Земјата, би се рекло дека сме на добар пат во нашата потрага, доколку најнапред ги издвоиме оние искази кои препорачуваат одмерено, рационално користење на материјалните богатства.Таква е, на прв поглед, параболата за блудниот син кој веднаш го потрошил капиталот доделен од страна на својот татко, па спаднал на тоа, гладен да им завидува на свињите кои јаделе рокчиња (Лука 15: 11-16). Меѓутоа, неодмерената потрошувачка, иако тука е негативно оценета, сепак е само елемент на „заплетот“ на оваа парабола, а поентата е во нешто друго: во тоа дека синот се покајал, а татко му му простил – токму како што простува и Бог. (Лк. 15:17-32). Слично е и со поуката „Гледајте и пазете се од лакомство…”

Поентата на овој и нему сличните искази е во тоа дека „животот на човекот не зависи од изобилието на неговиот имот“, туку дека човек треба „да се богати во Бога“ (Лука 12:15-21). Наидуваме и на искази како што е овој, кој само што ќе нè наведе на помислата дека сугерира заштита на природната околина, тоа веднаш го демантира, откривајќи дека неговата смисла е исклучиво прагматична: „Кога опсадуваш долго време некој град … не сечи ги дрвјата негови кои се во шумата, туку користи ги плодовите нивни за храна, и не опустошувај ја околината…” (5. Мој. 20:19). Дека грижата за шумите е нешто сосема ирелевантно во овој исказ, станува јасно во неговата завршна реченица: „…но оние дрвја за кои знаеш дека не даваат никави плодови, можеш да ги повредуваш и сечеш и од нив да правиш скали за градот кој ти објавил војна, с# додека не го покориш“ (5.Мој.19-20). Накусо, исказите во Библијата кои на прв поглед се во функција на заштита на природната околина, всушност или се сосема пракатично постулирани, или нивната смисла е во тоа, не да укажат на вредноста на природата, туку на вредноста на верата во Бога и нејзините придружни категории – покајанието, прошката, отфрлањето на материјалните богатства итн.

Но пред нас е уште едно, посебно важно прашање: Каков е односот на библиското четиво спрема животните? Тој однос е најиндикативен за нашата тема, прво, затоа што животните се највисокиот домет на развој на природата и, според тоа, нејзин најрепрезентативен дел, и второ, затоа што е факт дека и човекот, во основа, е припадник на светот на животните, што повлекува можност тој да гради еден многу побогат и посуптилен однос спрема нив отколку спрема неживата природа и растителнот свет. Да појдеме од Стариот завет. Дали тука животните се претставени како нешто-Богу-мило т.е. као вредност?

Многумина коментатори, пред сè од редот на теолозите, тврдат дека Библијата содржи богато сведоштво за Божјата љубов спрема животните. Но, да видиме, дали е тоа така? Да го разгледаме она што најчесто се наведува како врвен доказ на таа љубов – општопознатиот мит за Потопот и за Ноевиот ковчег. Зар не се погрижил Господ пред да го предизвика Потопот, во спасоносниот Ноев ковчег да се сместат (барем) по две единки од сите животински видови, по едно „машко“ и едно „женско“ (1. Мој. 7:1-4)? Да! Ама што се случило со сите други „женски и машки“ единки кои не влегле во Ноевиот избор, што со младенчињата? Јасно, сите тие, до последната единка, се удавиле!!! Очигледно, не Му е секое живо суштество мило на Бога. Фактот што Ноевиот ковчег е конципиран како „банка на гени“ јасно укажува на тоа дека Господ не се притеснувал од тоа да однесе во пропаст неброени грла ни криви ни должни животни, но не и да го доведе во прашање она што го создал токму онака како што го создал и на што е горд: животинските видови: „И создаде Бог ѕверови земни, според родот нивни, и добиток според родот негов и секакви гадинки на земјата, според родот нивни. И виде Бог дека е добро“ (1. Мој.1:25). И, разбирливо, она што е добро, треба да се штити. Во таа насока се поставени и низа други прописи: „Не колете ни теле ниту јагне во ист ден со мајката негова“ (3.Мој.22:28); „ Ако најдеш … птичје гнездо … не земај ја мајката заедно со малите: мајката пушти ја …за да ти биде добро и да ти се продолжат деновите твои“ (5. Мој.22:6-7) итн.

Не намалувајќи ја вредноста на старозаветната грижа за континуирана репродукција на животинските видови, ќе поставиме еден уште повисок етички критериум кој одговара на прашањето: Дали библиското четиво ја протежира вредноста на поединечното живо суштество, дали на секоја пројава на животот ѝ признава ексклузивитет? Ова е важно теориско-методолошко прашање за предметот на нашето интересирање, бидејќи сугестијата за вредноста на една воопштена категорија како што е животинскиот вид не допира до човекот така силно како што допира сугестијата за вредноста на поединечното живо суштество, заради очигледноста дека тоа, такво какво што е, од крв и месо, не само што е незаменливо, дадено еднократно, за разлика од животинскиот вид кој се доживува како „неуништив“ благодарение на цикличноста на неговото обновување, туку и заради можноста, човекот токму кај поединечното живо суштество да ги дешифрира знаците со кои тоа ги еманира своите чувства, пред сè своето страдање и болка, и со тоа да го доживее како нешто блиско. Искази кои го исполнуваат овој висок етички критериум би биле оние кои наложуваат почит кон животот, телото и чувствата на животните, така што ја осудуваат суровоста и измачувањето, а ја поттикнуваат емпатијата и поддршката.

Со оглед на тоа што споредбата е плодотворен метод за согледување на работите, овој критериум ќе го доведеме во врска со едно исламско четиво, со хадисите – повести кои пренесуваат што Божјиот пратеник Мухамед сторил, рекол, одобрил или осудил, како се однесувал и со што се одликувал. Можноста за споредување на библиските ставови со ставовите на ова четиво држи, бидејќи, како што велат познавачите, може да се рече дека хадисот во смисла на целокупниот корпус на традиционалната исламска литература, е муслиманска аналогија на христијанскиот Нов завет. Нашиот увид покажува дека во повеќе хадиси милостивоста спрема животните имплицитно е утврдена како „добро“ а суровоста како „зло“, па во духот на општото начело на Куранот – дека „оној кој прави добро, го прави за себе“ (сура 41, ајет 46), што, пак, подразбира дека оној кој чини зло, го чини за себе – предвидуваат најголеми казни од страна на Алах за оние кои се сурови спрема животните и најголеми награди за оние кои се однесуваат милозливо спрема нив. Така, во хадисот бр. 2.245 од Збирката на Муслим, се говори за некоја жена, блудница, на која ќе & бидат простени сите гревови затоа што се симнала во еден длабок бунар, нацрпила вода во својот чевел и му поддала да пие на едно жедно куче, кое до бунарот стоело беспомошно.

Во хадисот, пак, бр. 1.608 од Збирката на Имам Невевим, како и во хадисот бр.593 од Збирката на Муслим, се говори за друга жена која усмртила мачка така што ја држела затворена, без храна и вода и без можност самата да лови; таа жена ќе гори во пеколот! Во Збирката на Муслим дури може да се најде и еден хадис, хадис бр. 981, во кој се кажува дека една камила која ја јавала некоја жена грубо викајќи по неа и проколнувајќи ја, добила – очигледно како некој вид компензација за психичкото насилство врз неа (sic!) – слобода од обврската и натаму да ја носи таа жена на својот грб и каков било товар во иднина, и да шета слободно меѓу луѓето до крајот на свoјот живот!

Држи претпоставата дека всушност самиот Божји пратеник, Мохамед, како човек имал посебно суптилен однос спрема животните (оти нели, во основа, и исламот произлегува од истата „Книга“), а на ова упатува и следната легенда – дека тој, Мухамед, ги исекол ракавите на својата наметка (џубе), бидејќи требало да ја облече, ама не сакал да ја разбуди својата омилена мачка (Муеса) која токму врз ракавот му заспала. Впрочем, и самиот податок дека едно животно одбрало место за спиење токму врз неговата облека, кажува дека тој му пружал чувство на топлина и сигурност…

Библиското четиво не може да го издржи овој висок етички критериум. Во огромнит корпус на неговите стихови можеме да најдеме само еден единстен исказ за кој без двоумење можеме да речеме дека налага извесно сочувство со животните: „Не врзувај уста на вол кога врши “ (5. Мој. 25:4). Меѓутоа, за следниот исказ можеме само со дробра волја да кажеме дека поттикнува на поддршка и ја осудува суровоста спрема животните. Со добра волја, затоа што она што тука има позитивен предзнак е грижата на човекот за сопствениот добиток, што е пред с# начело на разумното, домаќинско работење, а она што има негативен предзнак е жестокоста воопшто, а не жестокоста во постапките спрема животните. Тој исказ, имено, гласи: „Праведниот се грижи и за животот на добитокот свој, а срцето на грешникот е жестоко” (Изрек. 12:10).

Инаку, може да се најдат одреден број искази кои практично им погодуваат на животните, но сочувството спрема животните не е во нивното средиште. Така, прописот – „Ако видиш дека на непријателот твој му паднал оселот под товарот негов, немој да го одминуваш, но да му помогнеш да се крене со него“ (2. Мој. 23:5), не наложува да му се помогне на секое животно што страда па дури и да му припаѓа на наш непријател, туку да му се помогне на секој човек што западнал во неволја па токму и да ни е непријател. Имено, станува збор за поглавје кое говори за љубовта спрема ближниот. Натаму, заповедано е волот и магарето да се одмараат секој седми ден, но со тоа само се засилува заповедта, на тој, седми ден – ден посветен на Бога – да не врши никаква работа кој било член на домаќинството вклучувајќи ги и слугите (2. Мој. 20:10).

Заповедано е и новороденото јагне предвидено за жртва да остане кај мајка си барем седум дена, но и тука не се работи за емпатија, за некаво чувство на почит, очуденост пред еден нов живот или спрема мајката – дарувачот на тој живот, туку за нешто сосема друго. Имено, во блискиот контекст стои и предупредувањето дека Господ не прифаќа како жртва животно со маана, а се знае, секоја маана не е веднаш воочлива (3.Мој. 22: 19-27) итн.

Ако во Стариот завет вредност им се припишува само на животинските видови, додека вредноста на поединечната манифестација на животот, која ја зедовме како важен критериум на оваа анализа, е запоставена, тој критериум проаѓа уште полошо во четивото на Новиот завет. Во Новиот завет – Книгата на Љубовта, Милоста и Сочувството, љубовта, милоста и сочувството спрема животните не се предочуваат како богуугодни квалитети на човековата душа; Исус, кој посветува внимание на старци и деца, слепи и неми, грешни и лепрозни, сакати и душевно растроени, не е прикажан и како личност со чувство за животните, а апостол Петар оние кои не се достојни за воскресение ги споредува со „неразумни животни, кои се од природата така создадени за да се фаќаат и уништуваат” (2. Петр. 2:12)!

Всушност, во Новиот завет природата веќе целосно паѓа во сенка на историјата која, со доаѓањето на Месијата, започнува забрзано да се движи кон својот крај означен со Спасот. Спасот, пак, односно вечниот живот, е шанса што му е дадена само на човекот.
Бог, од сите живи суштества што ги создал, го зел за миленик она суштество кому му го дал сопствениот образ!

3.Библиски искази контрапродуктивни на планот на еко и биоетиката

Не е битно дали човекот е создаден според Божјиот образ за да има некој кој ќе биде способен да му се восхитува на она што Бог веќе го создал во текот на првите пет дена од создавањето на светот, односно, за псалмистот еден ден да воскликне: „Кога ќе ги погледнам небесата, делата на прстите Твои, па месечината и ѕвездите, што си ги поставил Ти/ … Господи, Господи наш, колку е чудесно името Твое по целата земја!” (Псал. 8:3-9) , или пак, сè што е предходно направено – организирањето на хаосот, создавањето на светлината, на земјата, на морињата и на сите живи суштества (1.Мој. 1:1-25), е подготовка на терен токму за човекот, како суштество што ќе го носи Божјиот образ. Битно е дека, како подобие слично на Бога, човекот е поинаков од животните, а сличен на ангелите, т.е. дека зазема солидно средишно место во небесно-земната хиерахија, па оттука и треба да има ингеренции слични на оние на Бога, само што тие ќе се протегаат на пониско рамниште: на земјата. Оттука, Бог ќе ги благослови луѓето и ќе им рече: “… наполнете ја земјата, и господарете над неа, и овладајте ги рибите морски, и ѕверовите, и птиците, и сиот дибиток, и со целата земја, и со сите животни што лазат по земјата” (1. Мој. 1:28)!

Ваквата, супериорна позиција на човекот во однос на останатиот жив свет ќе биде утврдена низ повеќекратно повторување: „Да создадеме човек според Нашиот образ и подобие како што сме Ние, кој ќе биде господар над рибите морски, и над птиците небески, и над ѕверовите – над целата земја и над сите гадинки што се движат по земјата” (1.Мој. 1:26); „Што е тоа човек … / си го поставил над делата од рацете Твои, и сè си потчинил под нозете негови; / овците и воловите сите, и ѕверовите полски; / птиците небески и рибите морски, сè што се движи по морските патишта” (Псал. 8:4-8) итн.

Очигледно, во библиското четиво релацијата човек‒ природа е дефинирана како релација на доминација и потчинетост. Ова ќе има свој одглас и во народната култура на просторите на кои се проширило христијанството. Така, во народните преданија на библиски теми собрани од нашите простори од страна на Цепенков, човекот е цар, а животните поданици, а и денес, секој наш селанец запрашан дали чувствува некаква нелагодност кога коле јагне или лови дивеч, подготвено ќе одговори: „Животното за тоа е дарувано!“ И додека тој смета дека дејствува во склад со од повисоко востановениот ред на нештата, и дека неговото евентуално притеснување е негова лична слабост, Бушманот од Африка, напротив, мора да има чувство дека го нарушува тој ред, штом – како што е познато благодарение на истражувачите на африканската култура, пред да отстрела антилопа, ја моли да му прости, бидејќи, ете, гладта го тера да ѝ го одземе животот...

4. Консеквенции и обиди за разрешување

Идејата за власта на човекот над природата која библиското четиво ја афирмира без притоа да постави и барање за почитување на природата per se, како и без инистирање на сочувство со живите суштества, звучи ригидно и носи биоетички контрапродуктивен потенцијал. Оваа оцена треба донекаде да се осенчи со фактот дека овде сме соочени со еден историско-контекстуален проблем, со што таа оцена, во некоја мера, се ублажува. Имено, во културата на древниот Блиски Исток, каде што се пишувани библиските текстови, да се потчини некој, односно со него да се владее, господари – со оглед на древните верувања во божеското потекло на владетелите – подразбирало и да се преземе грижа и одговорност за него. Но, во оној географски, историски, општествено-економски и културен контекст што нас нè интресира – во контекстот на модерното Западно општество кое ќе го исфрли профитот како врвна вредност, а на религиски план, во рамките на протестантизмот (кој, како што ќе забележи Вебер, ќе има посебно значење во развојот на капитализмот), ќе инсистира на стриктно сфаќање на текстот на Библијата – определбата на човекот како господар на сета мртва и жива природа, го отвора патот кон непритеснето користење на човековата моќ во експлоатацијата на природата, само објективно ограничено со дадениот степен на научниот и техничко‒технолошкиот развој.

Покорувањето на природата, а не осознавањето на природата ќе стане и смисла на самата наука, која истовремено лицемерно ќе укажува на вредноста на „недопрената“ природа (sic!) и така ќе овозможи и тоа да се употреби во функција на стекнување профит: маркетиншки „топ“ погодок ќе стане „природната храна“, „чистата природна околина“, „горската вода“...

Накусо, Библијата, со својата и онака скромно развиена етика во однос на природата и живиот свет, која во текот на вековите уште ќе претрпи и ерозија на она нејзино значење кое би можело да биде продуктивно, во општествено-економскиот и културно-религискиот контекст на модерното Западно општество, ќе ја остави природата на ветрометина.

Ова не значи дека, во меѓувреме, ваквиот развој на работите не го привлекувал вниманието на мислителите. Имено, повици против безочната технизација на природата ќе се јават уште во раните фази на индустријализацијата, преку делата на Новалис, Шатобријан, Раскин и други, но со оглед на романтичарската, неконструктивна алтернатива што овие автори ќе ја понудат – напуштање на „вештачкиот свет” и враќање „во скутот на Мајката-природа”, тој отпор нема да има било каков одѕив во практиката. Достоевски, преку старецот Зосима од делото Браќа Карамазови,, на човековата индиферентност спрема природата и неговиот возгордеан однос спрема животните, ќе му го спротивстави мистичкото доживување на светот, според кое сè е Бог, сè е израз на еден единствен принцип и на една единствена стварност, што подразбира непоматена љубов и спрема целината на светот и спрема секој човек и дете, секое животно и билка, светлосен зрак и зрно песок… Но, неговата убеденост дека Европа т.е. Запад ќе „воскреснe“ со помош на мистички обоеното руско православие, ќе се покаже сосема нереална.

Релацијата човек – природа како хармонична релација ќе биде исходиште на една цела визија за разрешување на загатката на историјата – Марксовата визија за комунизмот кој, според Маркс, укинувајќи ја приватната сопственост и експлоатацијата на човек од човек, ќе се појави како „довршено суштинско единство на човекот со природата, вистинско воскреснување на природата, остварен натурализам на човекот и остварен хуманизам на природата”. Меѓутоа, насоката во која појде и точката до која стаса практиката која се повикуваше на таа визија се познати. Денес, пак, сме сведоци на бројни светски самити за спас на природата, но останува нејасно како да имаме целосна верба во нивните решенија, кога во нив главен збор имаат токму оние на кои најмалку им одговара некој длабински зафат на овој план – економски најмоќните земји? Својот глас го креваат и бројни „алтернативни” движења што инсистираат на елементите на Источниот мистицизам, но тешко може да се каже како денес, во техницизираниот и урбанизиран западен свет практично би се операционализирал нивниот повик, секој поединец во сопствената душа да ја оживее прастарата блиска врска на човекот со ѕверовите, тревките, птиците, ѕвездите. Во врска со таа пречка, Вилијам С. Мервин во песната Сведок испеа: „Сакам да кажам/ какви беа шумите./ Ќе мора да зборувам/ на заборавен јазик”…

Медиумите често информираат за посветеноста на разни организации и бројни волонтери во борбата за похуман однос спрема животните и за нивно спасување, но покрај информациите за разни терористички напади и секакво насилство врз луѓето, вклучувајќи ја злоупотребата на деца или трговијата со внатрешни човечки органи, сјајот на ова прегалство бледнее. Последните децении, и во рамките на Католичката и во рамките на православните цркви се чувствува приподигнат ангажман на планот на заштита на природата. Но да не е веќе колата појдена удолу?

Основниот заклучок од оваа размисла е дека библиските ставови за односот човек-природа како однос на доминација и потчинетост претставуваат почетна и најцврста алка во синџирот причини кои довеле до денешниот жесток судир помеѓу двете страни на овој однос. Од друга страна, самата Библија не пружа надеж за решавање на овој – и било кој друг – проблем во сферата на „земното“, т.е. горе споменатите тешкотии како да се антиципирани во нејзината максима: „Не надевајте се на кнезовите и на синовите човечки, во нив нема спасение” (Псал. 145:3)! На наша диспозиција останува дали ќе ја прифатиме и разрешницата што Библијата ја нуди во својата проекција на Небесното царство, каде „милоста и вистината ќе се сретнат, правдата и мирот ќе се целиваат” (Псал. 84:10). „Тогаш, волк ќе живее со јагне … / теле, лавче и вол ќе бидат заедно и мало дете ќе ги води./ …Новороденче ќе игра над змиина дупка... / Нема да прават зло и штета по целата Моја света гора, зашто земјата ќе биде полна со познавање на Господа …” (Иса. 11:6-9).

А, што дотогаш?

Дотогаш, по сè изгледа, односот човек-природа ќе се одвива во духот на проклетството изречено по Гревот (1. Мој. 3:15), со кое се воспоставува непријателство помеѓу породот на жената и змискиот род:  „Он ќе ти ја гази главата, а ти ќе го каснуваш во петата”!

Зарем во нашиот однос спрема природата, барем засега, не сме токму тоа – и актери и жртви на оваа жестока симетрија?

Слики: Paco Pomet