Невидливата рака на зависта

22.04.2019 15:43

Себичните карактеристики како што е зависта имаат лоша репутација. Сепак, зависта игра многу подлабока улога во оформувањето на нашите избори и акции отколку што повеќето од нас би се осмелиле да признаат. Ова не е само затоа што таа честопати е маскирана во амбиција, ниту пак затоа што многумина од нас го мешаат чувството за сопствената вредност со невозможни очекувања. Всушност, тоа е повеќе бидејќи зависта ѝ служела на важна, иако неочекувана, еволуциона цел, таква што ни помага да ја усогласиме оваа крајно себична особина со социјабилноста која била толку критична за исклучителниот успех на нашиот вид. Ако се водиме по однесувањето на општествата на ловци и собирачи во дваесеттиот век, повеќе од нејзините очигледни користи за индивидуите, зависта била дел од коктелот особености кои во крајна линија му помогнале на Хомо сапиенсот да формира и одржи силни општествени групи.

Ниае-Ниае во пустината Калахари во Намибиа е дом на Џу-хоанси Бушманите, најдобро документираната заеdница на ловци и собирачи на планетата. Но, никој во Ниае-Ниае веќе не зависи исклучиво од ловењето и собирањето. По половина век одземање на земјата, добронамерни но неефективни програми за економски развој и декада воена окупација Џу-хоансите веќе не можат да живеат како нивните предци.

Но, истражување спроведено помеѓу Џу-хоансите во 1950-тите и 1960-тите, кога сè уште можеле слободно да ловат и собираат, ги превртело воспоставените гледишта на општествената еволуција наопаку. Сè дотогаш било широко верувано дека ловците-собирачи речиси константно се бореле со глад и дека дури со развојот на земјоделието сме почнале да се ослободуваме од каприциозната тиранија на природата. Кога во 1964 младиот канадски антрополог Ричард Боршеј Ли спровел серија едноставни економски инпут/аутпут анализи на Џу-хоансите во нивното секојдневие, открил дека тие не само што остваруваат добра живеачка од ловењето и собирањето, туку и дека се добро хранети и задоволни. Што е највпечатливо, неговото истражување открило дека Џу-хоансите успевале да го постигнат ова работејќи малку повеќе од 15 часа неделно. Врз основа на ова сознание антропологот Маршал Салинс во Економија на каменото доба (1972) ги нарекол ловците-собирачи „изворното општество на изобилие“.

Ова истражување исто така открило дека Џу-хоансите можеле да остварат добра живеачка во оскудна средина бидејќи слабо се грижеле за приватната сопственост и, над сè, биле „жестоко егалитарни“, како што вели Ли. Џу-хоансите немале формализирани лидерски институции, немале формални хиерархии; мажите и жените уживале еднакви моќи на донесување одлуки; децата играле воглавно некомпетитивни игри во мешани возрасни групи; и на постарите, иако топло третирани, не им биле доделувани никаков посебен статус или привилегии. Ова истражување исто така демонстрирало како „жестоката егалитарност“ на Џу-хоансите била услов за нивното изобилство. Бидејќи, токму поради нивната егалитарност никој не се трудел да акумулира богатство и истовремено било овозможено ограничените ресурси органски да течат низ заедницата, овозможувајќи сите да добијат горе-долу доволно, дури и во времиња на епизодична оскудност.

Нема сомневање дека оваа динамика била многу ефективна. Ако едно општество се оценува врз основа на неговата истрајност во време , тогаш ова речиси сигурно било најуспешното општество во човековата историја – и тоа со значителна разлика. Новите геномски анализи укажуваат дека Џу-хоансите и нивните предци континуирано живееле во јужна Африка, набрзо откако модерниот Хомо сапиенс се населил таму, најверојатно пред околу 200 000 години. Неодамнешни археолошки ископини низ јужна Африка исто така укажуваат дека клучните елементи од материјалната култура на Џу-хоансите се протегаат барем 70 000 години наназад и можеби и долго пред тоа. Еднакво важно, анализите на стапките на мутација на геномите предлагаат дека пошироката популациска група од која потекнуваат Џу-хоансите, Коисаните, не само што биле најголемата популација Хомо сапиенси, туку и не страдале од опаѓања на населението колку останатите популации во изминатите 100 000 години.

Егалитарноста на Џу-хоансите не била развиена од идеолошки догматизам како оној кој го поврзуваме со Марксизмот во дваесеттиот век или ѕвездениот идеализам на Њу Ејџ комунализмот. Не постоел манифест на „примитивен комунизам“. Напротив, се работело за органски исход од интеракциите помеѓу луѓе кои делувале ислкучиво за сопствениот личен интерес во високо индивидуалистичко општество. Ова било бидејќи помеѓу Џу-хоансите личниот интерес секогаш бил контролиран од неговата сенка, зависта – што за возврат, осигурувало сите да добијат правичен дел, и дека оние со природна харизма и авторитет да „водат“ ги користеле истите со голема претпазливост. Најдобар пример за ова е обичајот на „навредување“ на месото на ловецот.

Вештите ловци кај Џу-хоансите морале да бидат дебелокошци. Додека посебно квалитетен улов секогаш бил повод за славење, одговорниот ловец бил навредуван наместо фален. Без разлика на големината или состојбата на трупот, оние на кои им следувало парче од месото се жалеле дека уловот бил безначаен, дека едвај вредел трудот да се однесе назад во кампот, или дека немало да има доволно месо за споделување. Од ловецот, пак, било очекувано да биде речиси извинувачки додека го презентирал трупот.
Ловците ретко ги сфаќале лично навредите, а оние кои ги отфрлале го правеле тоа со широки насмевки. Ова било изведба во која сите глумеле добро увежбани улоги, но, исто така било и изведба со јасна цел. Постоел ризик особено вештите и енергични ловци да почнат да ги гледаат другите како нивни должници, на тој начин кршејќи ја деликатната егалитарна рамнотежа која го одржувала животот на блиската заедница. Навредите осигурувале дека поединечните ловци внимавале да не бидат толку успешни што би се истакнувале, или, уште полошо, би почнале да замислуваат дека се поважни од останатите.

Еден Џу-хоанси му дал на Ли особено елоквентно објаснување за ова, цитирано во Џу-хоансите од Доб: „Кога млад човек убива премногу месо, започнува да размислува за себе како за поглавица или голем човек, и размислува за останатите како за негови слуги или инфериорни на него. Не смееме да го прифатиме ова... Затоа секогаш за неговото месо зборуваме како за безвредно. Така го смируваме неговото срце и го правиме мек.“

Моите распрашувања за тоа зошто Џу-хоансите биле толку брзи да критикуаат, закачаат и исмејуваат секогаш генерирале од оној тип одговори кои ги потсетуваат антропoлозите дека културните норми се норми токму затоа што се прифатени наместо испрашувани, и бидејќи се презентираат како природни и неизбежни. „Едноставно сме такви“, ми беше кажувано одново и одново. Секој секого постојано љубоморно испитувал – нешто што било лесно кога општествениот живот се одвивал на јавен простор. Внимателно забележувале што другите јадат, што другите поседуваат, што другите примаат или даваат како подароци, и дали биде доволно великодушни за возврат. И најголемиот дел од времето сите прилично се труделе да избегнат да бидат посочени како себични или суетни. Не изненадува фактот дека ова создавало хармонична атмосфера.

Навредите и исмевањето не биле единствената алатка која ловците-собирачи ја поседувале за да ја одржат егалитарноста. Друга, која била изрично поврзана со изразувањето завист била „барањето за споделување“. Одбивањето на нечие барање носело со себе ризик да се биде обвинет за себичност. Барањето за споделување не водело до систем „бесплатно за сите“ што би го подрило поимот за приватна сопственост. Наместо тоа, барањето работи било вообичаено - иако не секогаш – внимателно промислено. Збирниот резултат од ова бил дека, додека приватната сопственост се почитувала – на крајот, ако не постои приватна сопственост како би можело да се даваат или примаат подароци? – материјалните нееднаквости биле брзо израмнувани.

Со исмевање и барање за споделување како најочигледни манифестации, зависта била „невидливата рака“ во општествената економија на Џу-хоансите. Сепак, делувала многу различно од „невидливата рака“ на Адам Смит во Богатството на нациите (1776). Смит верувал дека трговијата и претприемаштвото во потрага по лично збогатување и неоптоварено од регулаторни вмешувања ја осигурувале најправедната и најефективната „дистрибуција на животните потреби“ и така ги унапредувале „интересите на општеството“. Иако на скриената рака на Смит некои сè уште свечено се повикуваат како на евангелие, денес малку економисти би бранеле нејзина нефлексибилна интерпретација. Самиот Смит сигурно би бил меѓу првите кои би признале дека современиот економски свет е многу различен од „трговците и продавачите“ кои ги имал на ум кога размислувал околу ненамерните користи од користољубивата трговија.

Но, иронично, начинот на кој зависта функционирала во општествата како она на Џу-хоансите предлага дека, иако невидливата рака на Смит нема баш соодветна примена на доцниот капитализам, неговото верување дека сумата на индивидуалните лични интереси може да овозможи најправична дистрибуција на „животните потреби“ е точна, иако во мали, примитивни општества. За ловците-собирачи, сумата на индивидуалниот личен интерес во крајна линија ја овозможила најправичната „дистрибуција на животните потреби“ бидејќи обесхрабрувала профитабилна размена, хиерархија, акумулација на богатство и значителна материјална нееднаквост.

Сепак, разбирањето на кохезивната улога на зависта во првичните општества е аналитички корисно. Тоа нуди увид во тоа зошто овој навидум корозивен порок го преживеал ситото на природната селекција, и нè потсетува дека нашето чувство за праведност речиси сигурно содржи силна генетска компонента. Можеби најважно, ни помага да разбереме зошто нееднаквоста одново и одново се покажува како многу поплоден поттик за политичка акција отколку апсолутната сиромаштија; зошто екстравагантни прикази на богатство можат да ги убедат номинално задоволните средни класи да вријат од бес, и зошто демагозите толку добро напредуваат кога се позиционираат себеси како непријатели на „елитите“ – и реални и замислени.