Кој работи во светот на паразитите?

15.02.2020 11:38
Кој работи во светот на паразитите?

Можеби и сосема ненамерно, иако во тоа треба да се сомневаме, филмот на Тод Филипс, „Џокер“ го предвиде добитникот на годинашниот Оскар за најдобар филм во изминатата година. Макар и само заради тоа, „Џокер“ заслужува да ги добие сите награди што ги зеде „Паразит“. Но ако се случеше тоа, парадоксално „Џокер“ не би бил вреден за тие награди зашто би се покажало дека погрешно ја претставил реалноста.

Веднаш треба да се каже дека во „Паразит“ гледано филмски и жанровски – сè е на место. Да се каже дека повеќе пати докажаниот режисер Бонг Џун – Хо и овојпат одлично си ја завршил работата е безмалку навреда зашто од него не се очекува ништо помалку од тоа. Приказната е склопена прецизно како часовник: секој запчаник и оној најмалиот непрогрешливо ги фаќа соседните и ја турка приказната кон фаталниот крај. Актерите се убедливо разиграни во трагикомичната приказна: лелеавата карикатуралност на нивната глума, особено во првиот дел од филмот (иако, вистина е дека впечатокот за карикатуралноста може да биде последица и на културните разлики што ги споменува режисерот) се во силен контраст со мрачната содржина во вториот дел.

Жанровски, филмот е комбинација на тврда криминалистичка сторија и црна комедија. Заплетот е комичен, во голем дел заснован на играта со идентитети, односно на лажното претставување (вечниот придвижувач на смешните приказни). На жанрот на „тврдата“ прказна за злосторство му одговара тегобната слика на светот во филмот, каде буквално – човек на човека му е волк. Впечаток е дека „Паразит“ заради брзата и добро поставена приказна на мал главно затворен простор, би можел добро да функционира и на театарска сцена. Како на платното, така и на сцената „Паразит“ би бил квалитетна вечерна забава со малку смеење, солзи и морници. Тука да застанеа пофалбите на филмот и Академијата да му дадеше награда само за тоа, не би имало што да се приговора.

Но, практично за сите критичари „Паразит“ е далеку повеќе од успешна стилска вежба (како тоа да е малку). Прочитав бројни осврти и критики за филмот (фино ги резимира освртот за филмот на порталот „Машина“): безмалку во секој текст се повторува дека „Паразит“ е критика на капитализмот и неговите погубни последици. Во што се состои таа критика? Во впечатливото прикажување на социјалната нееднаквост и спречената мобилност долж статусното општествено скалило. Од која точка се упатува таа критика? Односно каде стојат режисерот и гледачот кога судат за капитализмот? Пофалните критики не го кажуваат ова.

Ајде кратко да го прераскажеме филмот и да се обидеме тоа да го откриеме. Цело едно сиромашно четворочлено семејство ја окупира куќата на своите богати соседи (во поширока градска смисла), немилосрдно тргајќи ги од патот луѓето од редовите на сопствената „угнетена“ класа. Немилосрдно овде треба да се чита буквално, сиромашните ако треба и ќе убијат за да, крајно себично, ја подобрат својата материјална позиција. Сиромашните се претставени како многу способни, вешти и исклучително добро информирани. Практично тие знаат сè, но како тоа сезнаење да ги ослободува од класната свест и солидарност. А без тоа нема ни класа, зарем не? Тоа е првиот важен увид од филмот.

Богатите, пак, во филмот се наивни, лековерни, не премногу информирани и образовани, тие се помодарски настроени и со светлосни години оддалечени од реалниот свет. Тие навистина се суштества од друга планета – како да паднале од Марс. Апсолутно не е јасно како тие воопшто се богати. Изгледа како богатството едноставно да им се случило: тоа што живеат исклучително удобно, значи раскалашно, не ги направило ниту попаметни, ниту пак полоши. Тие едноставно не се свесни ниту за своите привилегии, ниту за нееднаквоста со која се опкружени. Од Марс ништо не се гледа. Значи, ако немаме класа на угнетени, немаме ниту класа на богати. Сите тие се индивидуални натпреварувачи во дарвинистичката трка за стекнување богатство.

Во ред, тоа веќе личи на некаква критика на капитализмот. Тој (во некои свои радикални облици) ја разбива заедницата, ги кине врските помеѓу луѓето и од секого прави предатор. Само што во овој филм предаторите не се богати, туку всушност сиромашни. Притоа, и тоа е важно да се воочи, сиромашните или угнетените не се работници во онаа смисла во која поимот за работник (пролетер) се формирал во 19-от век во развиените марксистички анализи на капитализмот. Во „Паразит“ го нема ниту оној вистински („со пот“) труд, ниту работникот (така, насловот е добро одбран – сите актери во приказната на некој начин се паразити, подеднакво и богатите и сиромашните, само што сиромашните мирисаат поинаку – што е можеби некој далечен одек на „запотеноста“).

Од тоа следува нов увид – филмот не прикажува како се создава богатството и се прераспределува од сиромашните (работниците) кон богатите. Да повториме, не се гледа тешка, експлоатоаторска работа врз чија сметка се создава, се прелева и се трупа огромно богатство. Всушност, сите актери во филмот се приватни претприемачи. Само што едните (богатите) успеале, а другите (сиромашните) – не. Но овие последните не губат надеж: подготвени се да се впуштат во нов потфат на богатење штом им се укаже шанса, ослободени од морал и тегобност заради погубните последици на тој свој потфат.

Малку послободно, како симбол на капитализмот, во филмот стои каменот кој на својот сопственик му гарантира добар материјален статус. За миг, бидејќи станауваат сопственици на каменот, се чини дека на сиромашните им се насмеала среќата. На крајот, пак, наместо богатство каменот ќе им донесе страдање и (на едните за малку, а на другите буквално) смрт. Но, не само ним, туку и на навистина богатите во филмот. Пораката, во најмала рака, е забавна, да не кажеме подмолна – богатството подеднакво им штети и на богатите и на сиромашните, кога ќе се повлече линија страдаат и едните и другите. Ако се работи за критика, а мене ми се чини дека не, тогаш филмот го критикува апстрактно сфатениот капитализам.

Зошто тоа е проблем? Затоа што сите актери во филмот, а тоа е порака за гледачите, ги лишува од можноста за свесна промена. Фатени во капиталистичката трка до врвот, луѓето се претвораат во крвожедни животни (да речеме споменатите волци), губејќи ги сите одлики на човечност. Во ред, да речеме дека капитализмот им го прави на луѓето токму тоа. Но, овој заклучок има и свој ефект на бумеранг. Ако луѓето не се во состојба да се спротивстават на тоа, а капиталистичката структура ги меле до непрепознатливост, сè што е човечко во нив да биде сомелено, тогаш каков простор за критика остава тоа? Со други зборови, дали режисерот и гледачите се подобри од јунаците на филмот, бидејќи сите сме нурнати во капитализмот?

Ако се подобри, тогаш сликата за капитализмот во филмот е погрешна. А тоа што режисерот и гледачите за себе ја присвојуваат позицијата на човечност и од неа морално им судат на актерите во филмот, или лично на капитализмот, не е никаква критика туку чиста вообразеност. Па сепак, ако се тие исти као и јунаците од филмот, каде е проблемот? Наместо како критика на капитализмот, филмот би требало да се чита како резигнирано помирување со капиталистичкиот поредок на работите. Филмот кажува дека статус кво состојбата е морално неприфатлива, но дека истовремено е и непроменлива. Затоа главниот лик на крајот повторува: и јас еднаш ќе бидам богат. Тоа не е критика, тоа е помирување со лошата стварност. Крајната порака од филмот би можела да гласи: никој не станува енормно богат по своја заслуга. Луѓето се помалку или повеќе еднакви според своите способности. Но на светот нема доволно богатство за да на сите им биде добро. Заради тоа, наспроти моралните начела, секој граба за себе колку што може. Зашто такви се луѓето.

Тогаш пораката до сиромашните е повеќе да се потрудат, бидете уште побескрупулозни, како што се јунаците на паразитската приказна. Пораката до богатите така е: нема ниту една причина вие да ги уживате привилегиите додека другите страдаат. Но, не ги заслужуваат ни другите. Да се на ваше место, тие други би се однесувале кон вас исто како што вие се однесувате кон нив. Затоа одлучно и бескруполозно бранете ги своите позиции, не зашто оправдано сте на нив, туку затоа што, за разлика од другите, вие сте имале повеќе среќа. За таа порака, „Паразит“ од другите „паразити“ (зашто во светот на филмот и нема никој друг освен „паразити) го доби Оскарот. Заради тоа „паразитската“ критика толку неодмерено го фали.

Да се зборува за „Паразит“ како за критика на капитализмот, со малку претерување, е слично како и да се фали серијата „Ало, ало“ како критика на фашизмот и нацизмот. Притоа, како и „Паразит“, „Ало, ало“ е занаетски одлично направена приказна за сосема добра (иако евтина) забава.

Не мора овде премногу да се занимаваме со останатите аспекти на филмот. Само како илустрација може да прашаме кому навистина му се обраќа „Паразит“ со својата фина естетика. На кого цели филмот, кои се адресати на неговата порака: богатите? Сиромашните? Сите? Или само на оние навистина привилегираните, упатени во прецизно избраните и извонредно реализираните жанровски конвенции? Или како стои критиката од „Паразит“, кога тој филм ќе се одмери со двата најнови филма на Кен Лоуч, „I, Daniel Blake“ и „Sorry We Missed You“? Според сите мерила по кои „Паразит“ е критика на капитализмот, филмовите на Лоуч излегува дека се бледи приказни за некои маргиналци.

Лоуч не прави контрастни слики на богатството и сиромаштијата. Тој оправдано верува дека е доволно да се покаже бедата недостојна за живеење. Таа беда не е ништо помалку впечатлива ако наспроти неа го ставиме сјајот на луксузниот живот. Таа само по себе е неприфатлива, без никакви споредби. Кога во „Јас Даниел Блејк“, Лоуч својата главна хероина ја доведува во „банката за храна“ и кога таа избезумена од глад ја отвара конзервата и од неа почнува  со раце да го вади и да го јаде гравот додека децата вџашено ја гледаат, тоа е сликата на обесчовечениот капитализам. Никаква стилизација и префинетост. Критиката е директна, јасна, потресна и читлива за сите.

За разлика од корејскиот режисер кој бескрајно го изми својот филм (со исклучок на впечатливите сцени на излевање вода), дури и кога прикажува бубачка што лази по масата на која се расфрлени остатоци од скудната храна (вобичаената корка леб), Лоуч сцената во банката за храна ја снима како документарец. Вработените жени во банката за храна не знаеле што ќе се случи, нивните реакции се спонтани и потресно човечки во највозвишената смисла на тој збор. Актерката Хејли Сквајерс навистина не јадела со денови, пред снимањето на сцената, за да ја доживее состојбата во која се наоѓа жената што ја игра, која исто така со денови ништо немала јадено. Во улогата на главниот јунак, инаку комичар, Дејв Џонс, со ситни, трогателни гестови и шепот ја слика трагедијата на таа сцена.

Иако како и „Паразит“, филмот „Јас, Даниел Блејк“ ја освои Златната палма во 2016 година, Оскарот (очекувано) го заобиколи. Со што се потврди тезата од „Џокер“ за индустријата за забава и медиумите. Во филмот на Филипс, Џокер експлицитно кажува дека не го интересира политиката. Тој не размислува за неправдите и социјалните нееднаквости, неговиот бес е личен и крајно субјективен, тој не може да биде мерка за никаква колективна акција. Но индустријата за забава во светот на филмот, сепак од него прави симбол на побуната; се разбира, погрешно. Еден дел од критиката веднаш извика дека Џокер не може да биде отелотворување на колективна акција, но тој извик не стигна до оние на кои им беше упатен. Па така, добивме Оскар за „Паразит“.

Извор: Peščanik.net

 

ОкоБоли главаВицФото