З(а)градата во романот „Шиндлеровиот лифт“ на Дарко Цвијетиќ

Сѐ е врзано со сѐ во фасцинантниот роман на Дарко Цвијетиќ „Шиндлеровиот лифт“ (KrR, Beograd 2019), кој не знам дали се планира да се преведе на македонски јазик, ама знам дека тоа би морало да се стори. Што поскоро. И тоа не само поради фактот што е добитник на две големи награди (наградата „Фриц“ - „Мирослав Крлежа“, што ја доделува неделникот „Експрес“ во Загреб и наградата „Кочиќево перо“ што ја доделува Задужбината „Петар Кочиќ“ Бања Лука-Белград), туку само поради и заради тоа за каков роман станува збор. „Шиндлеровиот лифт“ е кус роман за безгранично долги нешта, томови врвна книжевност во помалку од сто страници, роман за една зграда – метафора за Босна во деведесеттите, но и за целата поранешна Југославија, за војната и најмногу од сѐ: за смртта. Совршена книжевна ревија, колекција, паноптикум, хербариум на умирачки. Каузални, условени една од друга и наредени како домино, вмрежени во непогрешливи и неодминливи синхроницитети.

Од друга страна, сѐ е и одврзано од сѐ во фасцинантниот роман на Дарко Цвијетиќ во кој нема ни најмало друго, освен најголемото можно книжевно уживање. Како светот и времињата да се вселиле во Црвениот солитер и потоа заедно се отселуваат од него, пред наши очи. Лик по лик, стан по стан, кат по кат, смрт по смрт... И вселувањето и отселувањето се одвива или со четирите лифта (кои многу подоцна во романот стануваат два), или по скалите од дванаесетте ката кои всушност се тринаесет, ама несреќната бројка се отфрлила како факт (или фатум?) со зборот „галерија“ од кој се очекува да ја соџвака прокобата на тринаесетката која никој и ништо не може да ја проголта, а не пак, една обична општа именка која заменува цел кат со којзнае колку станови и судбини во него. Тринаесетката останува тринаесетка дури и тогаш кога со најдобра мисла и намера ќе ја разложиме како „12 + галерија“. И самата живеам во зграда на 13 ката во која првиот е именуван како „мезанин“, иако е најнормален кат, веројатно тринаесеттиот кат за да биде дванаесетти... Ама тоа има врска единствено со ознаките во ходниците, на скалите и во лифтовите, ама не и со височината на зградата. Впрочем, како и во „Шиндлеровиот лифт“ каде што галеријата не може да ги поништи скокањата, случајните и намерните, од неа, од тринаесеттиот кат, колку и да се заобиколува бројката и да се заменува со збор, бил тој „галерија“ или кој било друг. Секако дека и овој факт (или фатум?) што романот го читав на 13 кат означен како 12 во една населба во Скопје (повеќе од 500 километри оддалечена од Приједор на Цвијетиќ) не ми се чини како сосем безначаен во однос на тоа колку и како ме освои првиот роман што го читам од исклучителниот Дарко Цвијетиќ.

Жилави корења во јазиците (азбуките)

Романите каков што е „Шиндлеровиот лифт“ мислам дека не треба ни да се интерпретираат, туку само да се изнајде начин како да бидат задолжителни: за луѓето што се изнастрадале, па ништо веќе не сакаат и не очекуваат ниту од вистината ниту од фикцијата; за луѓето што сакаат и особено за оние што разбираат книжевност и имаат големи очекувања од неа. Ваквите романи, олку моќните книжевни писма, пуштаат жилави корења во времињата, просторите и јазиците (азбуките) толку суверено што не можеме целосно да ги откорнеме со ништо (мотика, дурија,.. ни со најпрецизна интерпретација, дури), ама затоа, пак, во сенките на нивните раскошни крошни можеме да ги распостелиме своите најлични книжевни и други светови. Кога буквално сѐ е беспрекорно направено, читателот може спокојно да си ги зумира најдребните нешта преку кои окото најчесто само му претрчува на патот од едното до другото Големо и Важно во книжевниот текст. Како на пример на: прецизирањето на зборот „лифт“ во (заграда) и на зборот „утре“ на нишан за отстрел од сите други зборови во романот.

Прецизирањето на зборот „лифт“ во (заграда)

Лифтот, и во еднинска и во множинска граматичка форма, е многу битен во романот, зашто и во раскажувачка смисла ја движи приказната. Впрочем, ете го и во насловот. Буквално на сите места каде што се појавува зборот лифт во романот, од првото до последното, без исклучок, веднаш до него стои прецизирањето во заграда, а тоа е (марка Шиндлер): Секоја страна имаше мал и голем лифт (марка Шиндлер) – стр. 17; Оттогаш, тоа веќе не беше лифт (марка Шиндлер) – стр. 18; Стојанка на која лифтот (марка Шиндлер) ќе ѝ ја пресече главата неколку месеци подоцна – стр. 27; Возејќи се во лифтот (марка Шиндлер), Мили му раскажуваше на Сердар... – стр. 41; Мајсторот кој ги поправаше лифтовите (марка Шиндлер) во Црвениот солитер... – стр. 67 итн. Со прецизирањето секогаш ставено во (заграда) се остварува моќен не само стилски, туку и наративно концепциски ефект. Репетицијата на прецизирањето на марката на лифтот секаде каде што ќе се употреби зборот „лифт“ има автореференцијална функција во текстот и ја исклучува дури и најмалата можност за помисла дека станува збор за кој било лифт. Тоа е само една од можните намери на прецизирањето во (заграда): до крајност да се персонализира тој и тој лифт, тие и тие лифтови во Црвениот солитер. Оневозможувањето на општата именка „лифт“, и во еднинска и во множинска форма, да функционира како заедничка за сите можни лифтови во сите згради, времиња и светови е атрактивна наративна постапка за „оликување“, давање статус на лик во текстот на нешто што вообичаено не е тоа. Постапкава е најтипична со лифтот, иако во романот на Цвијетиќ, со неа се остварени статуси на ликови и на други нешта, на јаболкницата на Таиб, на пример, како чувар на времињата, на картонскиот Тито, на снешкото висок 4 метри со огромен пенис и др. Бизарната тужба за авторот од компанијата „Шиндлер“ намерно ќе ја изоставам од оваа читателска белешка, зашто засега други сфери и светови со светлосни години оддалечени од уметноста, од книжевноста...

(Марка Шиндлер) секогаш дадено во заграда во текстот е необично „оправдување“ на придавката Шиндлеровиот што стои во насловот на романот. Многу ретко се среќаваат книжевни писма со вакви минуциозни наративни пристапи, со несекојдневна и исклучително моќна врска помеѓу насловот и текстот; помеѓу корицата и она во неа, остварена само со строго контролирана употреба на еден единствен збор.

Зборот „утре“ на нишан за отстрел од сите други зборови во романот

„Шиндлеровиот лифт“ е роман за војната собрана во еден солитер со четири лифта (марка Шиндлер). Фронтот и оружјето се во становите, ходниците, во животите и особено во смртите на мешаното население кое пред омразата сложно живеело во зградата-земја-држава... Во романот има едно убаво „вчера“ и едно грдо „денес“ кои заеднички го држат на нишан буквално секое, кое било и какво било – „утре“. Како да се заглавиле сите ужаси на светот во лифтот кој не работи, бидејќи со недели нема струја во зградата-земја-држава. И одеднаш, кога никој не се надева, струјата доаѓа, некој го повикува лифтот и тој, не регистрирајќи ја тежината на шестгодишната Стојанка, одговарa на повикот отсекувајќи ја главата на девојчето и симнувајќи го само нејзиното тело долу... Смртта на Стојанка е само една од смртите во овој роман, но сепак некако обединувачка и клучна за целосното распаѓање на Црвениот солитер. Смртта која го урива доминото на страдањата.

Зборот „утре“ постојано држан на нишан во романот, успева да се истави од смртта, дури на внатрешната задна корица на романот, каде што на еден невообичаен начин се декодира фикцијата во „Шиндлеровиот лифт“ со реална средба на писателот со мајката на Стојанка на гробиштата во Приједор, кога и експлицитно се дознава кој го повикал лифтот во кобниот момент...

Не знам што точно е повредно во романот „Шиндлеровиот лифт“: фасцинантната галерија ликови или паноптикумот на нивните умирачки; картонскиот портрет на Тито кој на крајот се распаѓа или четириметарскиот снешко кој на крајот сепак се стопува; изгубениот мир или најдената војна; фантастичната форма или потресната содржина; напишаното или некажаното; несреќите или нивните морничави опашки долги со децении; мајката која прави вечера за својот мртов син или мртвиот син багерист кој е толку вешто што се откопува самиот себеси со багерот за да се однесе кај мајка си; таткото со гитара на фотографија или синот-гитарист кој негувајќи го единствениот спомен на татка си што го има – фотографијата, станува врвен гитарист; вистината дека таткото случајно е фотографиран со гитарата и нема врска со свирење или умислата дека гените на таткото се заслужни за успехот на синот... Ама знам дека мора да се преведе на македонски јазик. Што поскоро.