Човек оди на пат

22.11.2022 15:38

Атина, Охајо, 2011.

Моето студио на Охајо универзитетот е сместено во стара зграда од црвена цигла. Тука, каде што своевремено била печатницата на локалниот весник, седам крај компјутерот и ја листам режисерската белешка.

Досега сум снимил единаесет долгометражни филмови, но во 1991, после Чаруга, седмиот во низата, сериозно верував дека ми е последен. Ми се чинеше залудно да зборувам приказни во црно-бели времиња. Беше прилично јасно дека доаѓа војна, дека ќе ја организираат без оглед дали ние се трудевме да ја запреме или не, и дека таа војна ќе им служи како магла за голема и темелна пљачка.

Како гостин на УКЛА во Лос Анџелес, сигурен во тоа дека ја завршив својата игра со филмот, почнав во режисерската белешка да запишувам нешто што го нареков Сто најдобри филмови кои никогаш нема да ги снимам. Оттогаш поминаа повеќе од дваесет години и меѓу белешките за неродените филмови се насобрале мноштво назнаки, приказни и приказнички, фотографии и цртежи.

Моето семејство, кога подобро ќе се погледне, повеќе наликува на фирма за селидба, отколку на пристојно градско семејство. „Селиме уредно и навреме! Селиме солидно! Селете со нас!“ Отприлика тоа би можело да стои на нашиот семеен грб. Разни Герлихи, Грлиќи, Израели, Клингербегери, Хунови, Цекиќи, Костинчери, Шварцови, Доманији, Алачевиќи, Брозовиќи, Јанеши, Хардији, Главаши и стотина други, се слеваа во тоа семејно стебло и од него излегуваа, како со векови и да не прават ништо друго туку само се селат. Се селат по овој и пошироките простори на Европа, се селат од Германија, Шпанија, Унгарија, Австрија и Англија во Загреб, а од него повторно во Канада, Бразил, Конго, Швајцарија, Нов Зеланд, Пакистан, Италија, Англија, Америка.

Во целото тоа селење и збрка на животни локации единствено Загреб, мал град на работ на Европа, веќе со векови е точка на нашите спојувања и раздвојувања. Во него се доаѓа со голема надеж, во него главно сè и речиси редовно се губи, за од него повторно да се оди во потрага по нови простори.

Во Загреб тврдат дека три селидби поседуваат разорна моќ на земјотрес со средна јачина. Во Америка која во голем дел е изградена од дрва, велат: „Moving three times is as bad as fire.“ Ако ја прифатиме таа логика, тогаш моето семејство доживеа, да бидеме скромни, најмалку десетина големи потреси, а за пожарите и да не зборуваме.

Таквите природни непогоди обично ги уништуваат сите материјални добра и сите докази за постоењето. Точно така беше и со нас. Што и да изградил некој од моите предци или купил, веќе тој, или во најдобар случај оној зад него, го загубил. Куќи, станови, имоти, гостилници, летниковци, аптеки и продавници, сето тоа се урнало, продавало, национализирало, одземало и препишувало на љубовници, многу побрзо од што доаѓало.

Така во семејството, веќе пред неколку генерации, почнала да се раѓа гранка од оние кои сè помалку верувале во „материјалните добра“ и сè повеќе се посветувале на „духовните“. И тие „нематеријалистите“, тие семејни „црни овци“, како што обично и бива, по разни книги, слики, литографии, фотографии и филмови оставиле многу повеќе траги од „материјалистите“.

Дедо ми таа семејна гранка со пристојна доза на граѓанска иронија, ги нарекувал „циркусанти“. Како гранка на „циркусантите“ не ми преостанало ништо друго, туку во животот да се бавам со филм, единствениот сериозен циркус на дваесеттиот век. Значи, тоа не беше мој избор, тоа едноставно беше мојата семејна судбина.

И уште нешто многу важно за таа „селидбена фамилија“. Без оглед на која семејна струја припаѓаа, сите мои предци, а јас паметам три генерации наназад, беа преполни со добри приказни. Ги раскажуваа со голема страст, често обилно претерувајќи, додавајќи и одземајќи од стварноста, секогаш со огромна радост. Освен тоа, како што и ни зборува и презимето, ги кажуваа гласно. Тоа беше нивната борба против заборавот, нивниот пркос кон номадската судбина која со столетија толку упорно нè следи. Последни во таа семејна низа раскажувачи беа мајка ми и татко ми. Совршени раскажувачи, возбудливи, духовити, најдобрите кои некогаш сум ги слушал.

Така некако редот дојде и на мене. Времето минуваше, приказните се случуваа, множеа, се раскажуваа, самиот со задоволство ги раскажував и со уживање ги слушав. Полека сфаќав дека целиот живот ќе ме следат, а дека за поголемиот дел од нив никогаш нема да снимам филм. Тие ќе заминат со мене како што стотина и стотина приказни отсекогаш заминувале со нашите семејни раскажувачи. Затоа почнав да ги запишувам во меморијата на компјутерот. Тоа беа само неповрзани реченици во борбата против заборавот. Ништо повеќе, ништо претенциозно. Наликуваа на трошките кои Ивица и Марица ги оставаат зад себе на патот во шумата за еден ден да знаат да се вратат дома.

Сите мои, од горноградскиот прапрадедо Јулиус, еден од првите загрепски литографи и фотографи, преку дедо Александар, каптолски аптекар и еден од основачите на книжевната група Грич, баба Олга, Бециќев ученик и сликарка, мајка ми Ева, новинарка и писателка, татко ми Данко, долноградски филозофски писател, до сестра ми Весна, која грижливо собира расфрлани парчиња од семејната историја, а за себе како за раскажувач на загрепски филмски приказни и да не зборувам, на разни начини, и речиси со еднаква страст, го сакаа Загреб. И секој од нас во границите на својата моќ се обиде да му припомогне на својот мал град, за незабележлив милиметар, за невидлив микрон, да го поткрене цивилизациското ниво. Но само за времето на четирите последни генерации, на овој простор се случија три големи војни.

И оваа последната, толку уредно договорена и спакувана, повторно, можеби и дефинитивно, покажа дека сите тие генерации работеле потполно залудна работа. Сè што правевме, живеевме и создававме, се покажа потполно неважно и крајно одвишно. И жените, и мажите, и децата, и фотографиите, и книгите, и филмовите, и дуќаните, и куќите, и сликите, и пријателите, и познајниците, и вечерите, и славите, и раѓањата, и умирачките. Сè. Сите можи обиди, сите можни воспитувања, сите можни пристојности, сите можни „културни добра“. Сè се покажа залудно. Новодојдените варвари, како што тоа низ вековите оди на секои педесет години одново, сè поништија во неколку дена. Сите настојувања едноставно ги порамнија со земјата, ги избришаа од книгите, одлучија ништо што не им треба од минатото повеќе да не постои и не смее да постои.

На овие простори повторно се заигра старата игра на службен заборав во која историјата секогаш почнува со доаѓањето на оние новите. И што сега? Како да се наговориш себеси, како да го наговориш оној кој доаѓа зад мене, дека тука повторно треба да се раѓа, смее, работи? Како кога примитивизмот и во својот најнов триумфален поход сака повторно да докаже дека сите тие обиди се бесмислени, сите животи се без причина живеени. Колку лесно и брзо се руши, колку долго и тешко се гради и колку е опака доктрината на ова „општо место“.

И покрај тоа монструозно искуство, кое на секоја генерација на овие простори ѝ се случува најмалку еднаш, и покрај сите можни прозивки и вербални линчови кои ги доживеав, информативни разговори и анонимни закани, десетгодишна забрана за прикажување на што било што некогаш сум го снимил... јас и понатаму се обидувам да се вратам во мојот Загреб, иако ниту една рационална причина не оди во прилог на тоа.

Целиот живот се криев зад филмски јунаци. Ги живеев нивните животи и раскажувајќи ги нивните го криев својот. Нераскажаните приказни остануваа во режисерскиот бележник како во некое добро затворено шише. И одеднаш, веројатно, во надеж дека со тоа ќе го олеснам враќањето, решив да го отворам тоа шише.

И сега, кога е тука пред вас, молам тапата од грлото („грлиќ“, на хрватски; заб. прев) на шишето да се вади внимателно. Во него, на хронолошки неповрзани парчиња наредени во имагинарен лексикон, помалку или повеќе точно онака како што се запишани, лебдат трагите на еден филмски живот. Секое парче носи име по израз или фраза која се употребува во светот на филмот. А бидејќи тоа претежно се англиски називи за кои понекогаш е тешко да се најдат хрватски „стручни верзии“, решив не само да ги преведам, туку и да ги обогатам.

На врата ми чука Рут Бредли. Ѕирка и прашува: „May I?“ Ѝ мавтам со раката да влезе. Рут е она најдоброто што шеесеттите ѝ го оставија на Америка: водителка на фестивали, познавач и љубителка на експерименталниот филм и добриот андерграунд, докторка по книжевност и вечен хипик. Паметна и цинична, крајно слободна во однесувањето и уште послободна во изгледот. Нејзиното студио е наспроти моето. Во неколкуте изминати години, како и јас, упорно се обидува да престане да пуши. Седнува и, гледајќи ја кутијата цигари, тивко повторува: „May I?“ Кимам со главата, а таа, со поглед на вина, немоќно ги шири рацете, пали, испушта дим и вели: „There are only two possible stories: a man goes on a journey, or a stranger comes to town!“

Колку вистинито, помислувам гледајќи ја Рут како задоволно се смешка на мудроста која штотуку ја кажа. Навистина, и Толстој го тврдеше тоа – сите добри приказни, и животни и филмски, можат да се сведат на еден од тие два обрасци: или човек оди на пат или странец дошол во градот. Јас сум, би рекол и едното и другото – и оној кој заминал и странецот кој дошол.