Што нè чека?

30.01.2023 01:33
Што нè чека?

Во францускиот и некои други јазици како мојот словенечки постојат два збора за „иднината“ кои не можат адекватно да се преведат на англиски: футур и авенир. Футур ја означува иднината како продолжение на сегашноста, како целосна актуелизација на веќе присутните тенденции, додека авенир укажува на радикален прекин, дисконтинуитет со сегашноста - авенир е она што доаѓа (à venir) а не само она што ќе биде. Ако Трамп го победеше Бајден на изборите во 2020 година, тој (пред изборите) ќе беше идниот претседател, но не и претседател кој ќе дојде.

Во моменталните апокалиптични прилики, крајниот хоризонт на иднината е она што филозофот Жан-Пјер Дипи го нарекува дистописка „фиксна точка“, нулта точка на нуклеарна војна, еколошки слом, глобален економски и општествен хаос итн. Дури и ако е одложена на неодредено време, оваа нулта точка е виртуелен „атрактор“ кон што тежнее нашата реалност, препуштена на себеси. Против идните катастрофи треба да се бориме со постапки кои го попречуваат нашето плутање кон оваа „фиксна точка“. Во ова се гледа двосмисленоста на слоганот „нема иднина“: на подлабоко ниво, тој не означува неможност за промена, туку токму она кон кое треба да тежнееме - да ги раскинеме стегите во кои не заробила катастрофалната „иднина“ и така да отвориме простор за нешто ново „што доаѓа“.

Поентата на Дипи гласи дека ако сакаме правилно да одговориме на заканата со катастрофа, мораме да воведеме нов поим на времето, „време на проект“, затворен круг помеѓу минатото и иднината: иднината е каузално создадена од нашите постапки во минатото, додека начинот на кој дејствуваме е условен од нашата антиципација на иднината и нашата реакција на тоа исчекување. Катастрофата прво треба да ја доживуваме како своја судбина, како неизбежна, а потоа, проектирајќи се во неа, усвојувајќи го нејзиното гледиште, треба во нејзиното минато (минатото на иднината) ретроактивно да ги вметнеме контрафактичките можности („Ако би го направиле тоа и тоа, катастрофата во која се наоѓаме сега не би се ни случила“) според кои можеме да дејствуваме денес.

***

Дали Теодор Адорно и Макс Хоркхајмер не го направија токму тоа во својата книга Дијалектиката на просветителството? Додека традиционалниот марксизам ни наложуваше да се ангажираме и да дејствуваме за да го реализираме она што следува неопходно (комунизмот), Адорно и Хоркхајмер се проектираа во конечен катастрофален исход (доаѓањето на „администрираното општество“ на тотална технолошка манипулација) за да нè принудат да дејствуваме против таквиот исход во нашата сегашност.

Иронија е што истото важи и за самиот пораз на комунизмот во 1990 година. Од денешна перспектива е лесно да се исмеваат „песимистите“, од десницата до левицата, од Александар Солженицин до Корнелиус Касторијадис, кои ги критикуваа слепилото и компромисите на демократскиот запад, неговиот недостаток на етичко-политичка сила и храброст за пресметка со комунистичката закана. Предвидуваа дека западот веќе ја изгуби Студената војна, дека комунистичкиот блок веќе победи, дека сломот на западот е неизбежен. Но токму таквиот став најмногу придонесе за колапсот на комунизмот. Во рамките на Дипи, токму нивните „песимистички“ предвидувања на ниво на можностите, линеарната историска еволуција, ги мобилизираше да се спротивстават на тоа.

Значи, треба наопаку да се преврти општото место кое вели дека актуелниот историски процес го доживуваме, кога учествуваме во него, како изобилство на разни можности, а себеси како актери кои се слободни да избираат, додека истиот процес, ретроактивно, ни се чини крајно детерминиран и нужен. Напротив, ангажираните актери во сегашноста се доживуваат себеси како заглавени во Судбината, додека, ретроактивно, од аспект на подоцнежна опсервација, во минатото ги воочуваме алтернативите, можностите настаните да тргнат по друг пат.

Со други зборови, минатото е отворено за ретроактивни интерпретации, додека иднината е затворена зашто живееме во детерминистички универзум. Тоа не значи дека не можеме да ја промениме иднината; тоа само значи дека, за да ја промениме нашата иднина, прво треба (не „да разбереме“ туку) да го промениме своето минато, да го реинтерпретираме на таков начин што тоа ќе се отвори кон поинаква иднина од онаа која ја имплицира доминантната визија за минатото.

Дали ќе има нова светска војна? Одговорот може да биде само парадоксален. Ако дојде до нова војна, таа ќе биде неопходна: „Ако се случи некој вонреден настан, на пример, катастрофа, таа не можела да не се случи; сепак, доколку тоа не се случи, не е неизбежно. Затоа актуелизацијата на настанот - фактот дека тој се случува - е она што ретроактивно ја создава неговата неопходност“. Кога тоталниот воен конфликт ќе експлодира (помеѓу САД и Иран, помеѓу Кина и Тајван, помеѓу Русија и НАТО...) ќе изгледа како тоа да било неопходно. Со други зборови, ние автоматски ќе го читаме минатото кое довело до тоа како низа причини кои нужно предизвикале експлозија. Ако тоа не се случи ќе го читаме онака како што денес ја читаме Студената војна: како низа опасни прилики во кои е избегната катастрофа зашто двете страни беа свесни за смртоносните последици од глобален конфликт.

Кога во 1953 година кинескиот премиер Чу Енлај престојуваше во Женева на мировните преговори за прекинување на Корејската војна, француски новинар го прашал што мисли за Француската револуција. Чу наводно одговорил: „Сè уште е рано да се каже“. На некој начин бил во правво: со распадот на источноевропските „народни демократии“ во деведесеттите повторно се разгоре борбата за историското место на Француската револуција. Либералните ревизионисти се обидоа да ја наметнат идејата дека пропаста на комунизмот во 1989 година се одигра во вистински момент: означи крај на ерата започната во 1789 година, како конечен неуспех на револуционерниот модел кој стапи на сцена со јакобинците. Битката за минатото продолжува и денес: ако се појави нов простор за радикална еманципаторска политика, тогаш Француската револуција не била само ќорсокак на историјата. Во таа смисла, „сè додека иднината не стане сегашност, за неа треба да се размислува така што истовремено ќе го опфаќа и катастрофалниот настан и неговото исчезнување - не како дисјунктивна можност, туку како конјукција на состојбите од кои а постериори едното или другото ќе се открие како неопходно во моментот кој ќе го избере сегашноста“.

Не дека имаме две можности (било воена, еколошка, општествена катастрофа од една или закрепнување од друга страна) - таквата формула е премногу проста. Имаме совпаѓање на две нужности. Во нашата моментална неприлика, неопходно е да дојде до глобална катастрофа, сета современа историја се движи кон тоа. И неопходно е да дејствуваме за да ја спречиме. Во колапсот на овие две суперпонирани нужности ќе се актуелизира само една, така што во секој случај нашата историја (е) (била) нужна. Сосема исто е со перспективата за нуклеарна војна. Пред многу години Ален Бадју напиша дека контурите на идната војна се веќе исцртани: „САД и нивната западно-јапонска клика на една, Кина и Русија на другата страна, атомско оружје насекаде. Не можеме а да не се присетиме на Ленин: 'Или револуцијата ќе ја спречи војната или војната ќе предизвика револуција'. Вака можеме да ја дефинираме максималната амбиција на идната политичка дејност: за првпат во историјата ќе се оствари првата хипотеза - револуцијата ќе ја спречи војната - а не втората - војната да предизвика револуција. Всушност, втората хипотеза се материјализираше во Русија во контекст на Првата светска војна, а во Кина во контекст на Втората. Но по која цена. И со какви долгорочни последици.“

Тука наидуваме на опсцената двосмисленост на нуклеарното оружје: официјално е направено за да не се користи. Меѓутоа, како што рече Александар Дугин (дворскиот филозоф на Путин) во едно интервју, во основа оружјето се прави за да се користи. Неизвесно е колку се убедливи нуклеарните закани, што го потврдува реторичкото прашање на Дипи: „Дали некој мора да биде луд, или да се преправа дека е луд, за да биде кредибилен?“ И тука е клучно да се додаде дека е вистинска катастрофа да се живее во сенка на постојана закана од катастрофа.

Секако, секоја страна во нуклеарното натпреварување тврди дека сака мир и дека дамо реагира на заканата која ја претставуваат другите, но тоа значи дека лудилото е во самиот систем, магичен круг кој нè зафаќа кога ќе стапнеме во системот. Тука структурата е слична на онаа кај претпоставеното верување: сите поединечни учесници дејствуваат рационално, припишувајќи му ја ирационалноста на другиот кој резонира на потполно ист начин.

***

Од својата младост во социјалистичка Југославија паметам необичен инцидент со тоалетна хартија: одеднаш почна да кружи гласина дека нема доволно во продавниците. Следеа уверувања од надлежните дека има доволно тоалетна хартија за нормална потрошувачка и, за чудо, не само што беше вистина, туку луѓето главно и веруваа дека е вистина. Меѓутоа, просечниот потрошувач резонираше на следниот начин: знам дека има доволно тоалетна хартија и дека гласината е лажна, но што ако некои луѓе ја сфатат оваа гласина сериозно и во паника почнат да купуваат многу и така да предизвикаат недостаток на тоалетна хартија? Затоа е подобро да одам и да изнакупам залихи.

Не е потребно дури ни да се верува дека некои други сериозно ја сфаќаат гласината - доволно е да се претпостави дека некои други веруваат дека постојат луѓе кои сериозно ја сфаќаат гласината. Ефектот е ист, односно реален недостаток на тоалетна хартија во продавниците.

Тогаш не е ни чудо што некои истражувачи сега предлагаат нов одговор на големото прашање: ако интелигентни вонземјани веќе ја посетиле Земјата, зошто не се обиделе да воспостават контакт со нас луѓето? Одговорот гласи: што ако одредено време внимателно нè посматрале, но не сме им особено интересни? Ние сме доминантен вид на релативно мала планета, која својата цивилизација ја развива кон повеќекратни видови самоуништување (нарушена еколошка рамнотежа, нуклеарно самоуништување итн), да не ги споменуваме локалните глупости како денешната политички коректна „левица“ која, наместо да работи на поширока општествена солидарност, применува псевдо-морални пуристички критериуми дури и за своите потенцијални сојузници, зашто во сè гледа сексизам и расизам и така постојано создава нови непријатели.

Во тој контекст Берни Сандерс предупреди дека демократите не требаше да се фокусираат само на правото на абортус пред изборите во ноември 2022 година; треба да ја прифатат агендата која се занимава со економските проблеми со кои се соочуваат САД и да ја поддржат работничката класа. Иако Сандерс целиот свој живот гласаше за правото на избор на жените, тврдеше дека демократите исто така мораат да се фокусираат на спротивставување на „антиработничките“ ставови на републиканците и начините на кои нивната политика би можела да ѝ наштети на работничката класа. Не е ни чудно што либералите веднаш тргнаа во противнапад, обивнувајќи го за антифеминизам.

Вонземјаните би забележале не помалку чудна ситуација и на спротивната страна на политичкиот спектар: во својот краток мандат како британска премиерка, Лиз Трас со економската политика го следеше она што го сметаше за барање на пазарите, игнорирајќи ги апелите на работничката класа - но до нејзиниот пад доведе тоа што истите сили на пазарите (берзите, големите корпорации) панично реагираа на нејзините предлози. Уште еден доказ, ако е потребен, е дека политиката на левиот центар (на Бил и Хилари Клинтон, Кир Страмер) ги претставува интересите на капиталот на многу поадекватен начин од новата популистичка десница.

Вонземјаните секако би заклучиле дека е многу побезбедно едноставно да нè игнорираат, за да не ги заразиме со својата болест. Ако избереме да дојде нешто Ново, можеби ќе го заслужиме нивното внимание.

Превод: Алек Кузмановски

Слики: Uğur Gallenkuş

Извор: https://jacobin.com/

ОкоБоли главаВицФото