Недоследниот антисемитизам на Мартин Хајдегер

Токму кога се помисли дека за врските помеѓу нацизмот и еден од највлијателните филозофи на 20 век, Мартин Хајдегер, е кажано сè што имало да се каже, и тоа стотици пати, неговите дневнички забелешки, кои во три од предвидените пет томови се објавени минатата година под соодветен назив Црни тетратки, покажаа дека тешко е да се успокојат аветите на еден од најкрвавите векови. Затоа што, густото плетиво на контроверзата околу Хајдегер, всушност е мноштво неодговорени прашања кои ни ги поставила историјата од крајот на Втората светска војна: каков е нашиот однос кон тоталитаризмот, фашизмот и дискриминацијата?

За волја на вистината, ова издание би ги разбудило академските духови дури и ако светот недвосмислено одговорел на набројаните прашања. Затоа што, без Хајдегер тешко е да се замисли еден Сартр, слободарски настроен левичар. Жак Дерида, иако бил Евреин, германскиот мустаклија го сметал за важен за својата мисла, а еден од најпрогресивните мислители од минатиот век, Мишел Фуко, го нарекувал „суштински филозоф“.

Тогаш, што се променило по Црните тетратки во перцепцијата и рецепцијата на хајдегеровата мисла за Гинтер Фигал, претседателот на референтното здружение „Хајдегерово друштво“, кој во почетокот на февруари морал да поднесе оставка на таа функција?

„Од една страна, она што не беше познато претходно е долготрајноста на хајдегеровата лојалност кон нацизмот, која и покрај сите критики, траела сè до 1945 година. Потоа, иако се знаеше дека Хајдегер приватно не ги сакал Евреите, не знаевме дека се обидел да го интегрира антисемитизмот во својата филозофија. Исто така, пишувал и за Холокаустот, што е особено важно откритие, затоа што верувам дека сите изминати дебати за Хајдегер се водат во сенката на Шоа, која всушност е нивната вистинска тема“, ексклузивно за НИН вели Петер Травни, уредникот на Црните тетратки, професор по филозофија на универзитетот во Вупертал и директор на институтот „Мартин Хајдегер“.

Хајдегер се зачленил во Националсоцијалистичката германска работничка партија во мај 1933 година, речиси десет дена откако бил избран за ректор на Универзитетот во Фрајбург, иако, зборувале неговите современици, идеите за авторитарен врховен лидер и елитизација на општествениот живот му биле блиски уште од крајот на Првата светска војна. Познато е дека забранувал палење книги и лепење антисемтиски постери, се знае и дека настојувал да го ограничи дејствувањето на милитантните студентски организации, но верно се документирани и случаи во кои ги кодошел и отпуштал колегите со кои не се сложувал. Ќе остане запаметено дека сите обврски кон студентите со еврејско потекло и марксистичко убедување им ги препуштал на други ментори, не сакајќи да соработува со нив. Веќе во 1934 година, по бројни конфликти со нацистичките моќници и нивните апартчици, поднел оставка на местото ректор и повеќе не присуствувал на партиските состаноци.

Љубопитната германска јавност морала да ја чека смртта на Хајдегер во 1976 година, за да го прочита опсежното интервју кое го дал за Шпигел десет години претходно.

Неговата исповед не разочарала – тврдел дека без политички претензии во Фрајбург сакал да направи образовен модел кој истовремено е антикапиталистички и антикомунистички, автентично германски, и дека со жртвувањето на личниот кредибилитет настојувал да ја сочува слабата автономија на универзитетот пред идеолошката машинерија на Хитлер. Меѓутоа, признал и дека нацизмот од пресвртните триесетти навистина го сметал за своевидно будење на германското и потенцијалното европско општество, сè до Ноќта на долгите ножеви во 1934 година кога нацистичките паравоени формации спровеле низа крвави политички убиства. Меѓутоа, дека верувал во неговите цели до самиот крај на Третиот рајх – за тоа не зборувал.

Невозможно е да се најде оправдување кога еден очигледно генијален ум во една очигледно перверзна идеологија ќе најде нешто што е вредно за пофалба, а камоли спас за својот народ и целокупната западна цивилизација. Но, за волја на вистината, незанемарлив дел од граѓанската класа ширум западниот свет во тоа време во Хитлер гледал одлучен политичар кој не се заморува премногу со слушање на јавното мислење. Ако ова ве потсети на некои современи трендови, наежете се слободно, имате право.

Односот на Хајдегер кон еврејството и поединечните Евреи исто така бил недоследен. Се знае дека ја изневерувал сопругата со познатата Хана Арент, која меѓу ретките била подготвена да го брани кога во рамки на програмата за денацификација и неговото ректорство дошол под лупата на истражните органи. Своето најпознато дело Битие и време му го посветил на менторот Евреин, Едмунд Хусерл, на кого по забраната да предава заради мајтап му испратил букет цвеќе – за волја на вистината, тогаш двајцата веќе долго време биле во лоши односи. Им помагал на своите еврејски колеги и пријатели да емигрираат, а неговиот некогашен студент Карл Левит, на негово инсистирање дури и добил пристојна работа во Италија.

Меѓутоа, Црните тетратки покажаа дека колку и да бил способен да ги раздвои поединецот и неговата вероисповед, антисемитизмот го сметал за интегрален дел од својата филозофија. Оправдано е да се запраша како неизмерно влијателното дело на Хајдегер повторно да се чита и да се истражува, притоа занемарувајќи ги гасните комори како можна последица, иако неговиот и нацистичкиот антисемитизам во основа драстично се разликуваат.

Според него, филозофијата и светот од платонската идеја се некакви универзални, вонвременски вистини – на пример, денес тоа би било владеењето на правото – кои скршнале во ќорсокак, затоа што фокусот на размислувањето го преместиле со неспорниот факт дека човекот постои во времето и дека мора да се спознае себеси како таков.

Во овој контекст, за Хајдегер, Евреите биле неисториски народ, невкоренет во времето, затоа што за врховна вистина имале монолитен бог. Затоа што им била одземена земјата и биле распрснати по светот, преку историјата изработиле прецизна идеолошко политичка пресметка, олицетворена во „американизмот и болшевизмот“, за да го зголемат своето влијание и да го продолжат траењето на западноевропската измама за недопирливоста на апстрактните идеи и идеали.

Значи, Хајдегер не ги гледал Евреите како пониска раса – тогаш поимот раса исто така се сметал за вонвременски, апстрактен и со самото тоа неодржлив поим – туку како народ кој ни теоретски не може да го сфати значењето на времето и положбата на човекот во времето. За него еврејството не било расен, туку политичко филозофски проблем пар екселанс со чие исчезнување пред супериорниот германски дух светот ќе стане поблизок до вистината.

Како тогаш воопшто да се брани претходникот на некои од најпрогресивните и најангажираните филозофи на 20 век?

„На ова прашање сè уште немаме одговор. Има сè повеќе толкувачи кои заговараат исфрлање на Хајдегер од институциите. Мислам дека тоа е невозможно, особено заради ’прашањето за значењето на Битието‘. Хајдегер е филозоф кој постојано прашува. Стилот на неговото мислење ќе се задржи, иако тешкиот стил со кој пишувал, се разбира, нема“, предвидува Травни.

На пример, како да се помине преку заклучокот на Хајдегер дека Евреите, како весници на технолошката модернизација и „заборав на Битието“, се единствено одговорни за Холокаустот, бидејќи Аушвиц самиот по себе бил врв на технологијата, „индустријализација на смртта“ и „производство на трупови“? Според него, еврејскиот народ за малку самиот се уништил, а ако успеел да се сотре во целост, западноевропското битие ќе се прочистело и ќе победело, додуша под крвавата нацистичка чизма.

Травни смета дека случајот на Хајдегер е прекрасен тест за јавно присутните интелектуалци, и тоа токму тест кој не го положиле.

„Се поставува прашањето дали денес навистина сме слободни од антисемитизмот, не само од десничарскиот, туку и од оној кој го заговараат левичарските ’мислители‘. Антисемитизмот на Хајдегер, како и кај Хитлер, првенствено бил ’критика‘ на материјализмот, а на критика на парите наидуваме и кај Маркс. Но, зошто имаме проблем со парите и богатството? И да не навлегувам во фактот дека имотноста е добра работа, особено кога сте имотни. Важно е да се види дека антисемитизмот всушност е заплеткан во пошироката критика на културата во која живееме, на која десницата нема монопол“, заклучува Травни.

Зошто статусот на Хајдегер денес воопшто би бил важен? Покрај фактот дека цели генерации секогаш израснуваат во свет кој пред нив го организирале филозофите – меѓу другото, колку денешниот свет е на Кант, толку е и на Маркс, на Хајдегер колку и на Сартр, затоа што прашањата за субјектот, капиталот, историјата и слободата достигнаа во различни облици дури и на листовите од таблоидите – точно е и тоа дека нашиот однос кон тоталитаризмот и нетрпеливоста е пресликан во мало. Колку сме подготвени да толерираме нечии штетни ставови и по која цена?

Извор: НИН бр. 3350, 12.03.2015 година