Како религијата труе сè (2)

Можеби најважно од сè е што нам, на неверниците, не ни треба никаква машинерија на засилување. Ние сме оние на кои мислел Блез Паскал кога му напишал одговор на оној што вели: „Создаден сум така што не можам да верувам“. Во селото Монтилу, за време на еден од големите средновековни прогони, инквизиторите побарале од една жена да им каже од кого ги усвоила еретичките сомневања за пеколот и за воскреснувањето. Таа мора да била свесна дека се соочува со страшната опасност од бавна смрт администрирана од побожните, но сепак одговорила дека не ги презела од никого, туку дека самата дошла до нив. (Честопати ќе ги чуете верниците како ја истакнуваат едноставноста на своите следбеници, но не и во случајот на ваквата неизнудена и свесна здраворазумност и луцидност, која била жигосана и изгорена кај толкав број луѓе што е невозможно сите нив да ги именуваме.)

Ние немаме потреба да се собираме секојдневно, на секои седум дена, или на некој значаен или свечен ден, за да ја прокламираме својата морална праведност или да ползиме и да се валкаме во својата безвредност. Нам, на атеистите, не ни треба никаков свештеник ниту, пак, ни треба некаква хиерархија над него, за да ја вардиме својата доктрина. Жртвувањата и церемониите ни се одбивни, исто како и реликвиите и обожавањето на каква и да е слика или предмет (дури и кога е во форма на еден од најголемите човечки изуми: укоричената книга). За нас ниту едно место на земјата не е и не може да биде „посвето“ од некое друго: на фалбаџиската апсурдност на аџилакот или на чистиот ужас на убивањето цивили во име на некаков свет ѕид, пештера, гроб или карпа, можеме да им ја противставиме лежерната или брзата прошетка низ библиотеката или галеријата, или одењето на ручек со некој драг пријател, во потрага по вистината или убавината. Некои од овие екскурзии до полиците со книги, до местото за ручек или до галеријата, доколку се сериозни, бездруго ќе нè доведат во контакт со верата и верниците, од големите посветени сликари и композитори до делата на Августин, Аквински, Мајмонид и Њуман. Овие големи учени луѓе можеби напишале и некои зли или будалести нешта и немале поим за теоријата на микробите како причинители на болестите, како ни за местото на Земјината топка во Сончевиот систем, а уште помалку во вселената, и тоа е едноставната причина зошто денес веќе нема такви луѓе и зошто нема да ги има ни утре. Религијата многу одамна ги искажала своите последни умни, благородни или инспиративни зборови – или, пак, мутирала во некој пристоен, но небулозен хуманизам, како оној на лутеранскиот свештеник Дитрих Бонхофер кого нацистите го обесиле затоа што одбил да соработува со нив. Веќе нема да имаме пророци или мудреци од древните времиња, што е и причината зошто денешните богочествија се само ехо на минатото, понекогаш изнасилени до точка на врескање, како заштита од ужасната празнотија.

Додека дел од религиозната апологетика е величествена на свој лимитиран начин - за што како пример би можел да се наведе Паскал - а дел е сувопарна и апсурдна - овде не може да се одбегне спомнувањето на К. С. Луис - и двата стила имаат нешто заедничко, а тоа е ужасниот товар на притисокот што мора да го поднесат. Колку ли напор треба за да се афирмира неверојатното! Ацтеките морале секој ден да отворат по еден човечки граден кош само за да се осигурат дека сонцето повторно ќе излезе. Монотеистите мора многу почесто да го вознемируваат своето божество, како да се плашат дека е глуво. Колку ли суета мора некој да крие - иако не многу ефикасно - за да се преправа дека лично тој е предмет на некој божествен план? Колку ли самопочит мора да се жртвува за некој непрекинато да се срами поради сознанието за сопствениот грев? Колку ли беспотребни претпоставки и колку извртувања се неопходни за да може секое ново сознание на науката да се прими и да се изманипулира со цел да „се вклопи“ во откровението на древните божества создадени од човека? Колку ли светци и чудесија, и колку ли собори и конклави се потребни за прво да се востанови некоја догма и потоа - по бескрајно многу болка, загуба, апсурдност и суровост - да се биде принуден да се отповика догмата? Господ не го создал човека според својот лик. Очигледно се случило обратното, што е најбезболното објаснување за изобилството божества и религии, како и за братоубиствата меѓу две вери, но и меѓу верите генерално, на кои сме им сведоци и кои го забавиле развојот на цивилизацијата.

Минатите и сегашните религиозни ѕверства се случиле не затоа што сме зли, туку затоа што е природен факт дека човечките суштества се, биолошки гледано, само делумно рационални. Еволуцијата сакала нашите претфронтални черепи да се премногу мали, нашите адреналински жлезди премногу големи и нашите репродуктивни органи да изгледаат како да ги дизајнирал некој комитет; рецепти од кои секој сам по себе или сите заедно со сигурност ќе предизвикаат незадоволство и конфузија. Па сепак, каква разлика е кога некој ќе ги остави енергичните верници и ќе се зафати со не помалку напорниот труд на еден Дарвин, еден Хокинг или Крик. Дури и кога грешат или кога ги откриваат своите неизбежни предрасуди, овие луѓе се многу попросветлувачки од кој и да е лажно скромен верник кој попусто се труди да го стори невозможното и да објасни како тој, обично суштество на Создателот, воопшто може да знае какви биле намерите на Создателот. Не може да се постигне согласност за сите прашања на естетиката, но ние секуларните хуманисти, атеисти и агностици не сакаме човештвото да го лишиме од неговите чуда и утехи. Ни најмалку. Доколку одвоите малку време да ги проучите вчудовидувачките фотографии направени со Хабеловиот телескоп, ќе испитувате нешта што се многу повчудовидувачки, помистериозни и поубави - а истовремено и похаотични, позастрашувачки и позаканувачки - од која и да е приказна за создавањето или за „крајот на светот“. Доколку го прочитате Хокинг за „хоризонтот на случувањето“, за теоретскиот раб на „црната дупка“ преку кој човек би можел, теоретски, да се нурне и да ги види и минатото и иднината (само што, за жал и по дефиниција, ќе нема „доволно време“ за тоа), ќе бидам изненаден ако и понатаму може да ве пленува Мојсеј со неговата неимпресивна „запалена грмушка“. Доколку ги истражите убавината и симетричноста на двојната спирала, а потоа целосно анализирате примерок на својот геном, во истиот момент ќе ве импресионира фактот дека таков, речиси совршен феномен се наоѓа во јадрото на вашето битие, ќе ве увери (се надевам) дека имате многу заеднички нешта со другите племиња на човечкиот род - тогаш „расата“ заедно со „творбата“ ќе заминат во урната - и уште повеќе ќе ве фасцинира сознанието дека и вие сте дел од животинското царство. Сега конечно можете да бидете понизни пред вашиот вистински создател, кој всушност не е личност, туку процес на мутација со многу повеќе случајни елементи отколку што тоа би го посакала нашата суета. Во тоа има и повеќе од доволно мистерија и волшепство за еден цицач: денес и најобразованата личност на светот мора да прифати - нема да речам да признае - дека знае сè помалку и помалку, но барем знае сè помалку за сè повеќе нешта.

Што се однесува до утехата, а со оглед на тоа што религиозните луѓе често инсистираат дека верата е одговор токму на потребата за утеха, јас само ќе речам дека оние кои нудат лажна утеха се лажни пријатели. Во секој случај, критичарите на религијата не вршат просто негирање на нејзиниот ефект како ублажувач на болката. Наместо тоа, тие предупредуваат на плацебото и на шишето со обоена вода. Веројатно најпопуларниот погрешен цитат на модерното време - сигурно најпопуларниот во оваа расправа - е тврдењето дека Маркс ја отфрлил религијата како „опиум за народот“. Напротив, овој потомок на рабинско семејство мошне сериозно ја сфаќал верата и во неговиот Прилог кон критиката на Хегеловата филозофија на правото го напишал следново:

Религиозниот неспокој е едновремено и израз на вистинскиот неспокој и протест против вистинскиот неспокој. Религијата е воздишка на угнетеното суштество, таа е душа во еден бездушен свет и дух во една бездуховна состојба. Таа е опиум за народот. Укинувањето на религијата како лажна среќа на народот е потребно заради неговата вистинска среќа. Барањето за откажување од илузиите за ваквата состојба е барање за откажување од состојбата на којашто ѝ се потребни илузии. Оттаму, критиката на религијата претставува зачеток на критиката на долината на болката, чиј ореол е религијата. Критиката ги искорнала имагинарните цветови од синџирот, не за да го остави човекот да го носи синџирот без фантазија или без утеха, туку за да го натера да го отфрли синџирот и да набере вистински цвет.

Значи, фамозниот погрешен цитат не е толку „погрешно цитирање“ колку што е груб обид за фалсификување на филозофското отфрлање на религијата. За оние кои веруваат во она што им го кажуваат свештениците, рабините и имамите за тоа што мислат неверниците и на кој начин размислуваат, ќе има уште вакви изне- надувања како што напредува приказнава. Кај нив веројатно ќе се создаде недоверба спрема она што им се кажува - или пак нема да го прифаќаат тоа „на доверба“, што е и главниот проблем кај нив.

Маркс и Фројд, мора да се признае, не биле ни лекари ни егзактни научници. Најдобро е да се сметаат за големи, но не и непогрешливи есеисти, полни со фантазија. Со други зборови, кога се менува интелектуалниот универзум, не сум толку арогантен за да се изземам од самокритиката. Помирен сум со тоа дека некои противречности секогаш ќе останат противречни, дека некои проблеми ќе останат нерешливи и за човечкиот церебрален кортекс како најсовршена апаратура на цицачите и дека некои нешта се засекогаш неспознатливи. Доколку би се утврдило дека е универзумот конечен или дека е бесконечен, за мене и двете откритија би биле еднакво шокантни и несфатливи. И иако познавам многу луѓе кои се далеку помудри и поумни од мене, не знам никого кој би бил доволно мудар или интелигентен да го изјави спротивното.

Така, најблагата критика на религијата е едновремено и најрадикална и најразорна. Религијата е создадена од човека. Дури и тие што ја создале, не можат да се согласат околу тоа што навистина рекле или направиле нивните пророци, спасители или гуруа. Уште помалку можат да се надеваат дека ќе ни кажат какво е „значењето“ на поновите откритија или сознанија кои во зародиш биле или опструирани од нивните религии или отфрлени. Па сепак - верниците и понатаму тврдат дека знаат! Не само дека знаат, туку дека знаат сè. Не само дека знаат дека бог постои и дека тој го осмислил и го надгледувал целиот овој потфат, туку и дека знаат дека „тој“ бара нешто од нас - почнувајќи од начинот на исхрана и обичаите, па сè до нашата сексуална моралност. Со други зборови, во обемната и сложена дискусија во која ние знаеме сè повеќе и повеќе за сè помалку и помалку, но сепак можеме да се надеваме дека по тој пат ќе дојдеме до некое просветлување, една фракција - самата создадена од меѓусебно противставени фракции - е толку арогантна што ни вели дека веќе ги имаме сите суштински информации што ни се потребни. Таквата глупавост, во комбинација со таквата горделивост, веќе самата по себе треба да е доволна за да ја исклучи „верата“ од дебатата. Денес, оној кој е сигурен и кој тврди дека за тоа има божествена гаранција, веќе му припаѓа на детството на нашиот вид. Разделбата можеби ќе трае долго, но таа е започната и, како и сите разделби, не треба да се одолговлекува.

Верувам дека доколку сме се запознале, не мора и да знаете дека е ова мојот став. Веројатно повеќе време сум поминал со своите религиозни пријатели отколку со другите. Овие пријатели честопати ме иритираат велејќи дека сум „трагач“, што јас не сум, или барем не сум таков каков што мислат тие. Доколку појдам во Девон, каде што е осамениот гроб на госпоѓа Вотс, сигурен сум дека ќе се најдам седнат во задниот дел на некоја стара келтска или саксонска црква. (Убавата поема на Филип Ларкин „Одење в црква“ совршено го одразува мојот став.) Еднаш напишав книга за Џорџ Орвел, кој веројатно ќе беше мојот херој да имав херои, и бев вознемирен поради неговата бесчувствителност во врска со палењето на црквите во Каталонија во 1936 година. Уште пред појавувањето на монотеизмот, Софокле покажа како Антигона говори за човештвото во нејзината згнасеност од сквернавењето. Им оставам на верниците едни на други да си ги палат црквите, џамиите и синагогите, за што сум сигурен дека никогаш нема да престанат да го прават. Кога влегувам во џамија, секогаш си ги собувам чевлите. Кога влегувам во синагога, секогаш си ја покривам главата. Еднаш во Индија, дури го испочитував и редот на ашрамот, иако тоа ми беше првпат. Моите родители не се обидоа да ми наметнат некоја религија - моја среќа е веројатно што татко ми не беше нешто посебно воодушевен од своето строго баптистичко/ калвинистичко воспитување, и што мајка ми, веројатно за мое добро, ја преферираше асимилацијата пред јудеизмот на нејзините предци.

Денес доволно ги познавам сите религии за да знам дека секогаш ќе бидам неверник, во секое време и на секое место, но мојот конкретен атеизам е протестантски атеизам. Моето прво несогласување беше со блескавата литургија од Библијата на Крал Џејмс и молитвеникот на Кранмер - литургија што глупавата Црква на Англија така евтино ја отфрли. Кога татко ми почина и беше погребан во капелата над Портсмаут - истата онаа капела во која ноќта пред Денот Д во 1944 година генерал Ајзенхауер се молеше за успехот на акцијата - јас одржав говор од проповедалницата и за свој текст одбрав стих од посланието што Савле од Тарс, подоцна прогласен за свети Павле, им го одржал на Филипјаните (4:8):

Понатаму, браќа мои, на она што е вистинско, што е чесно, што е праведно, што е чисто, што е љубезно, што е достојно за слава, на она што е добродетел, што е за пофалба, само на тоа мислете!

Цитатот го одбрав поради неговиот маѓепсувачки и илузивен карактер, кој ќе биде со мене и во мојот последен час, поради неговата во суштина секуларна порака, и затоа што отскокнува од купиштата празни зборови, поплаки, бесмислици и навреди што го опкружуваат.

Расправата со верата е основата и изворот на сите расправи, затоа што е таа почеток - но не и крај - на сите расправи за филозофијата, науката, историјата и човечката природа. Таа е, исто така, и почеток - но не и крај - на сите спорови за добриот живот и за праведната држава. Токму поради тоа што сè уште сме суштества кои еволуираат, религиозното верување е неискоренливо. Тоа никогаш нема да изумре, или барем нема да изумре сè додека не го надминеме својот страв од смртта, од темнината, од непознатото и едни од други. Поради оваа причина не би ја забранил дури ни кога би можел. Можеби ќе речете дека е тоа многу великодушно од моја страна. А дали религијата мене би ми попуштила на ист начин? Прашувам затоа што меѓу мене и моите религиозни пријатели постои реална и сериозна разлика, а реалните и сериозни пријатели се доволно искрени тоа и да го признаат. Мене ми е задоволство да одам на бар мицвите на нивните деца, да се восхитувам на нивните готски катедрали, да го „почитувам“ нивното верување дека Куранот му бил издиктиран на еден неписмен трговец, иако само на арапски, или да се интересирам за виканските, индуистичките и џаинистичките утешенија. Како што стојат нештата, тоа и ќе продолжам да го правам без да инсистирам на условот за реципроцитет од учтивост - што би значело тие мене за возврат да ме остават на мира. Но религијата, дефинитивно, е неспособна да го стори тоа. Додека јас ги пишувам овие зборови, и додека вие ги читате, луѓето од верата на разни начини планираат да нè уништат и мене и вас, и планираат да ги уништат сите тешко освоени човекови достигнувања што погоре ги спомнав. Религијата труе сè.

(продолжува)

Кон првиот дел

Книгата „господ не е голем“ од Кристофер Хиченс неодамна излезе на македонски, во издание на Фондацијата Отворено Општество Македонија. Изданието е некомерцијално и не може да се најде во продажба. Преводот на книгата го направи Гордана Стошиќ. Се заблагодаруваме на ФООМ за можноста овде да пренесеме мал дел од книгата. Деловите во Окно не ги содржат фуснотите од книгата. Oпремата на прилозите е на редакцијата на Окно.