Скопје 1963: сеќавања и сведоштва на земјотресот

Славко Јаневски
Телеграфски либрета

На децата на овој град најлесен предмет ќе им е утре географијата. Имињата на земјите со многу нивни градови мошне функционално ќе се врзуваат во нивната свест со активноста на хуманоста: писмена задача – земјата и ние по една катастрофа, први стихови – градот на градот му е град. Но, денес, и на децата од другите градови, на кои веќе никој не им раскажува приказни за Гримовите или Андерсеновите печурки, суровата реалност им приготвува од овој град телеграфски приказни.
...Крик на жена по еден потрес. Обид да ги покрие четирите деца со тело. Урнување и мрак. И ништо, ништо, ништо. Во она што не е веќе сон лежи недочитана сликовница: во некоја далечна земја на цвеќе и сонце...

* * *

...Клешти на истинати дамари. Во прегратка на мртва жена раскрвавен и полуспоулавен маж. Засипнато грло од повици. Ненадеж. Молскавица на еден порано потискуван до дупките на свеста страв. Војна, бомби. Од онаа страна на стврднатиот мрак се слушаат тенкови и татнежи. Во мракот никој не знае дека тоа се тешки дигалки и први минирања. Земјата често трепери. Војна, бездруго.

* * *

...До натколеници соѕидана жена. Сирена – половина маченица половина гроб. Рацете скршени. Очите суви. Ужасот не го познава вкусот на солзите. Присилно лежење врз пукнатини. Прсната водоводна цевка. Капе. Капка по капка. Ритмички. Рамно в чело. До споулавување. По неколку дни спокој. Запишана, неотпишана, избришана. На сè уште нераспаднатото лице очите ширум ококорени. И отворени ги покрила прашина.

* * *

...Човек – млад. Скршен 'рбетник. Нож на ребро в дроб. Утре во осум средба со... сеќавање на руси коси и полни момински усни. Утре. Сега насмевка и сон и небудење. Потоа ни болка ни сеќавање.

* * *

...Гробница, во неа породилка. Детето со неврзан папок. Плач како почеток на еден живот. Молк како негов крај. И на мракот и несреќата им се нерасплеткани папоците. Откопува некој приготвени пелени. Мртвото доенче никој не ќе го крсти Живко.

* * *

..Разговор. Дијалог на очај.
Овде сум. Копајте.
Идеме. Има ли уште некој?
Не знам. Мрак е. Не можам да се движам.
Викај. Пеј. Да знаеме каде да копаме.
Добро. Бомба ли беше?
Земјотрес.
Добро. Сега ќе викам. Господи, мајката твојааа...

* * *

...Мртва поетеса. И помал брат. И татко. Откопуваме. Долго и мачно: Маски на лицето на луѓето. Омарина. Нема ветар да ја прелиста свеската со стихови. Вчера книга Сребрени игри. Утре некролог. А денес? За мртвите нема денес.

* * *

...Пес во бункер на страв. Завива. Нигде излез ни за глушец. Што ќе биде со мртвите во неговата близина?

* * *

Хотел. Куп безобличен од камења, тули, железо. Историја на една географија. Странски документи. Овде гинеле или загинале меѓу другите: Антониа (СР Германија), Пјер (Белгија), Зезали (Ирак), Соратис (Грција), Виолета (Бугарија), Хаус (Австрија), Харолд (САД), Мадлен и Мишел, сестра и брат (Франција). Мртов есперанто. Нема визи за подземи.

* * *

Влада Урошевиќ 
Денови без град

Разбудени среде урнатини, сè уште не сфаќавме дека она што до тоа утро беше град, сега веќе е, отстрана гледано, неупотреблив, несмасен украс фрлен врз јулската земја. До нас сè уште не беше стасана помислата дека повеќе не можеме да се сметаме за жители на еден град кој дотогаш беше наш: тој ја беше изгубил својата основна намена - способноста да ни даде покрив над главите, и сите ние бевме само збир луѓе што сè уште ги поврзува за едно место нешто помеѓу должност и сентименталност.

Уште не беше наполно јасно дека градот веќе не е град: тој прв ден околу пладне Плоштадот беше полн со разврвен свет: беа излегле љубопитници, прераскажувачи на новости, луѓе што ја користат секоја погодна шанса за јавен разговор и поширок круг слушачи; сензационализмот на Скопје го имаше својот последен блескав миг: сè беше полно очи што бараат невидени настани, раце што гестикулираат, гласови што соопштуваат, свесни за својата важност во тој миг, за смртта на некој далечен роднина и за урнатата куќа на соседот.

Свеста за несреќата дојде подоцна, по првите ноќи преспиени во паркот или на падините на Водно, се ширеше со монотониот глас на спикерот кој деноноќно го соопштуваше бесконечниот список на загинатите. Веќе по неколку дена ги немаше куповите на љубопитните околу урнатините. Низ градот се ширеше тежок мирис: презреан, сладникав, со нешто заканувачко во своите повремени јавувања низ занишаните пластови на топлиот воздух; се зборуваше за опасност од зарази.

И градот почна да се сели. Прво децата: милицијата со мака ги одделуваше мајките од композициите од чии прозорци наѕирнуваа исплашени детски лица. После, во сè позабрзана треска, појде сè: на автомобили извлечени од урнатините, со искривени каросерии, на коли, натоварени со покуќнина, влечени од црни биволи; по сите околни патишта се влечеа такви коли, ужасно чкрипејќи, бегајќи, оставајќи го Скопје како во деновите на некои дамнешни наезди. Бргу, за миг, ги престасуваа камиони, на кои, среде кафезите со канаринки и згмечените лустери, две деца држеа огледало што се нишаше, испраќајќи ги низ пустото поле своите блескави, панични, очајнички светлосни сигнали. Сите се селеа: на детски колички, на трицикли за разнесување весници, на чудни возила составени од два велосипеда помеѓу кои беше ставена една креветна пружина. Бегаа безглаво, очајнички, внесувајќи во тоа некаква страст, како да исполнуваат со тоа некаков дамнешен зарек. Зад нив остануваше градот како череп, како плашило. Веќе приквечер, во часовите кога сонцето сè уште не беше зајдено, можеше да се поминат цели делови на градот а да не се сретне човек. Тоа беше глетка од научно-фантастичните филмови: луѓето беа заминати некаде, исчезнати, а градот стоеше под доцната светлина, без шумови и без движење. Зјаеја отворените прозорци, на тротоарите стоеја траги од забрзано селење: детски чорап, книга без корици, скршени садови; градот прилегаше на градовите од сликите на Де Кирико.

Движењето низ градот беше ограничено во вечерните часови. Празни улици блескаа под месечина. Помеѓу куќите, среде блескавите искршоци на прозорските стакла, претрчуваа само фосфоресцентни, хипнагогички мачки.

Сè беше нестварно и полно со атмосфера на исклучителност. Средбите беа полни со изненадувања: разговорите со пријателите беа поткренати до високиот степен на барање одговор на големите прашања. Навечер на плоштадот Слобода, на кој во тоа време на денот, пред земјотресот, се собираа девојки и младичи пред малото репризно кино кое тогаш ја почнуваше својата вечерна претстава, стоеја сега тешки возила за расчистување, безмалу тенкови, пред кои стражареше црвеноармеец.

(...)

Градот исчезнуваше пред наши очи. Огромни скрепери го разнесуваа Сули ан, чиј двор ги паметеше карваните со камили, а чии соби во последно време беа сврталиште на скопскиот лумпенпролетаријат. Под ѕидовите изградени во шеснаесеттиот век откопуваа трупови, веќе мумифицирани: тоа беа безимени, никаде заведени, никому познати лица. Чиновниците задолжени за идентификација доаѓаа и заминуваа, беспомошно.

Во еден миг се одигра и мала наезда на крадци. Од сите краишта на земјата дојдоа сомнителни типови, специјалисти за сите видови брави, големи комбинатори, привлечени од лесниот плен. Што се случуваше ноќе по отворените станови, по полуразурнатите куќи? Но, за кратко. Од истите тие градови, од кои беа дојдени неканетите гости, дојдоа и оние што ги познаваа по службена должност; таинствените дојденци се враќаа, со навреден израз на лицата, со првиот воз.

Наутро одекнуваа експлозии. Ги урнуваа зградите кај кои постоеше опасност од паѓање. Остатоците, тулите, бетонските блокови, ги фрлаа во сувиот канал кој ја сечеше Партизанска. Автобуската станица покрај која лежеа остатоците од познатите сиви столбови, патниците од градските автобуси што минуваа оттука ја наречуваа, не без хумор, Офицерски дом.

Циганите талкаа по урнатините, собирајќи сè што беше употребливо. Надвор од градот, таму каде што беа истоварувани урнатините, тие го одбираа материјалот и правеа големи складови. Од селата на Скопска Црна Гора слегуваа селани со коли и се пазареа со Циганите. Тоа беше своевидна распродажба на градот, незапаметена од времето на авантуристичкиот поход на Пиколомини.

Блаже Конески
Во земјотресот

Bo јуни 1963 ce подготвував во Белград за патот во Јужна Америка, во составот на државна делегација, предвиден за септември. Требаше да шијам два костума, светол и темен, како и смокинг за посебно свечени прилики. Ми направија и лаковани чевли. Папилотка позајмив од еден пријател амбасадор, зашто немаше од каде да се купи. Co возбуда и страв помислував на тој далечен пат.

Откако се свршија тие подготовки, во јули отидов на одмор во Словенија, во Полјанска Долина. Се сместив во еден мал хотел со само дваесетина соби во село Турија. Да не ми биде досадно, ги зедов со себе потребните белешки, за да го пишувам одамна замислениот учебник по историја на македонскиот јазик.

Работата ми тргна неочекувано добро. Секое утро излегував по појадокот и преку бистрото рекиче се упатував во блиската борова корија. Таму најдов едно соборено стебло, згодно за седење, тетратката ја ставав на десното колено и така пишував. Таа моја книга е пишувана, значи, на отворено, на чист воздух, во проширена шумичка, при опоен мирис на тревки и боровина. Се надевам дека нешто од таа чиста убавина има преминато и во неа. Кога подоцна негаторите на македонскиот јазик напишаа цели десетици жолчни страници против неа, јас поради тоа имав право да речам: „Еве, фрлаат со кал на мојата бела зграда!“

Така работев претпладне, а навечер се дружев со двајца повозрасни луѓе од некоја фабрика во Нови Бечеј — мајстор Стево и мајстор Пишта. Таа фабрика обезбедувала во нашиот хотел места за летување на своите работници. Секоја вечер игравме преферанс со смешни унгарски карти, во кои пиковите се означени со тикви, а трефовите со желади.

Тоа утро пишувањето ми тргна посебно добро. Го завршив обемниот дел за граматиката. Ми остануваше до крајот на книгата уште краткиот осврт врз лексиката. Задоволен, околу ручек станав да се враќам полека кон хотелот. Во тој момент не можев да знам дека тој краток осврт ќе го напишам дури по повеќе месеци и дека дотогаш мојата книга ќе остане незавршена.

Штом стапив во малиот хол, управникот на хотелот ми јa соопшти возбудено веста дека Скопје е погодено од катастрофален земјотрес. Радиото во портирницата беше отворено и токму тогаш јави дека Љубљана испратила веќе таму не знам колку шишиња со крв за трансфузија. Останав како стаписан и занемен. Веднаш сфатив дека работата е многу сериозна.

Се спремив за враќање. Но првиот автобус за Љубљана минуваше овде дури во пет попладне. Лежев во креветот буден и се вртев постојано де на левата де на десната страна. Какви не мисли ми минеа низ главата! Нора, за среќа, не е во Скопје, но што е со другите?

Кога пристигаше автобусот, излегоа да ме испратат моите партнери. Тие го држеа и ми го подадоа мојот багаж. Me молеа да им пишам што поскоро на нивната адреса. Добриот мајстор Стево ми рече: „Професоре, да знаевме дека ова ќе се случи, немаше да ви даваме толку контри!“ Јас се насмевнав, а тој сигурно сети дека не згрешил и дека хуморот добро доаѓа во вакви моменти.

Вечерта на железничката станица во Љубљана имаше доста голема група луѓе. Дури кога влеговме во возот, видовме дека повеќето од нив се скопјани што како мене се нашле на летување, а сега сакаат што побрзо да се приберат. Утрото во Белград навлезе уште поголема маса. Тоа беше тажен воз, упатен кон еден разурнат град, во кој разговорот се водеше испрекинато, а молчењето просто тежеше. Имавме веќе и весници. Ги читавме вестите за настанот и проценките за човечките жртви и материјалната штета.

Кога стигнавме во Скопје, беше ноќ. Спроти некои одблесоци од градот се оцртуваше како скелет станичната зграда со цело едно урнато крило. Во градот не нè пуштија. Требаше некако да го минеме времето до утрото, до часот кога се дозволува движењето. Јас го послав весникот на тревата во скверот спроти станицата и се спружив. Одблесоците ту се намалуваа ту се засилуваа. Цела ноќ одекнуваа извиците на спасувачките екипи. Бевме тука, а одделени од градот и од најблиските во него, полни неизвесност и веќе како помирени со судбината.

Кога се раздени, тргнавме секој на своја страна. Јас стигнав брзо до куќата во која живеевме на улицата „Тенински комсомол“. Патем како да не забележував ништо јасно, како во некој сон да ги гледам урнатите и оштетените згради и оној лом по улиците.

Нашата куќа беше сериозно разнишана. Надворешниот ѕид од мојата работна соба се срушил во дворот заедно со бирото и рафтовите. Сето тоа беше испокршено, а меѓу циглите се гледаа купишта книги. Брзо се упатив нагоре до третиот кат по искривените скали. Вратата беше заклучена, а клуч однатре немаше. Малку ми лекна. Претпоставив дека моите родители се прибрале кај сестра ми Нада во Дебар маало.

Се упатив таму и навистина ги најдов. За среќа никој од нашите не настрадал. Веќе малку прибрана, мајка ми мислеше на најнеодложните работи. Се сетила дека во нејзиниот шифоњер под чаршавите има засолнато триесет илјади динари. Сега беше најважното тие да се приберат. Го зедов клучот и се вратив дома. Парите навистина ги најдов. Me праќаше мајка тие денови и по други работи што ѝ беа потребни. Иако земјава уште не беше смирена, ами по стотици пати се повторуваа помали или поголеми удари, јас не се плашев да се качувам по искривените скали и да влегувам во станот. Меѓутоа, со секој ден чувствував дека стравот од другите преминува и на мене и дека ме потчинува општата психоза, По неколку дена најдовме луѓе и го евакуиравме станот колку што можеше. На попречниот ѕид од мојата работна соба, лево, се гледаше однадвор обесена мојата карикатура правена од Цицо Поповиќ. He можевме да ја достигнеме. Неа ја спаси, не знам како, Трајко Стаматоски, којшто живееше во истата зграда. И еве ја сега во моето ново жилиште, да ме гледа дури го пишувам ова.

Дури по евакуацијата мајка се сети дека ја заборавила својата невестинска низа алтани. Но веќе беше доцна — којзнае кој ја прибрал. Триесетте илјади динари како да ги заслониле во нејзиното сеќавање алтаните што ги носела околу гуша на свадбата. Многу време се туфкаше мајка поради тоа: — Леле, леле. Што сторив слепа слепачка! Низата си ја чував за Hope! — Се смируваше, кога ќе споменевме што загубиле други. Но дури и сега, по повеќе од дваесет години, се случува да ги жалиме тие бесповратно загубени алтани.

Мажите од комшилукот кај сестра ми Нада веќе скрпиле на ширинката пред куќите нешто како натстрешница. Под неа беа густо наредени можеби дваесетина кревети. Тука легнавме да преспиеме. Како да тоневме на некој несигурен сплав во разбранетите простори на ноќта.

Еден млад брачен пар загубил десетгодишно дете. Се слушаше испрекинато липање на жената и постојаниот вџашен говор на таткото. Тој не може да запре. Тој мора постојано да ја раскажува случката и ја повторува пак и пак и пак, како да сака со тоа повторување да си ја претстави сам себе како обична. Безнадежно потиснатото и повреденото дете велело: — Оставете ме мене. Мене не можете да ме извадите. Спасете го бате! — Преморен, заспивам, а тоа кажување ми го определува ритамот на сонот. Којзнае до кога тоа продолжувало во таа грозоморна ноќ.

Фотографии во статијата: Томислав Петернек