Вистински стар писател

Почина Владимир Војнович и сега ми се чини дека никогаш нема да си простам што ја пропуштив приликата лично да се запознаам со него. А ми беше речиси сосед. Живеев буквално на три минути одење од него, само четири реда тараби од мојата куќа, во населбата во која повремено го поминувавме времето и тој и јас. Не еднаш се случуваше за време на дневните прошетки да се поздравиме со благ наклон на главата и да се разминеме. Се прекорував самиот себе и си бев лут: „Пак ништо. Но следниот пат ќе морам да му пријдам“. И никогаш не му пријдов. Не стигнав. Жал ми е. Тоа ми се случуваше многу пати. Но не е тоа работата.

Почина Владимир Војнович. Тоа е огромен губиток, штета и болка, а зборови слични на овие сега веројатно сите кажуваат.

Нè напушти уште еден вистински стар писател. Зошто стар? И зошто вистински?

Стар, затоа што на овој свет проживеал речици цели 86 години, од кои 67 во минатиот век. Стар, затоа што со свои очи ја видел војната, победата, сталинизмот, „топењето“ на Хрушчов, застојот на Брежњев, трката на генералните секретари на посмртните лафети, забрзаниот распад, перестројката, конечниот распад на СССР, либералната револуција, зрелиот јелцинизам, а потоа и тоа што следеше по него. Роден е во советската средна Азија, живеел во длабоката советска провинција, војска служел во Полска, во 1955 година ги издал своите книжевни првенци, на 28 години ја освоил Москва (како автор на „14 минути до стартот“, текстот за популарната химна на космонаутите), гласно протестираше против сето она што го вознемируваше сиот нормален свет (99% од нормалните луѓе тоа го правеа шепотејќи, затворени во своите куќи, а тој – гласно), беше лишен од правото да биде советски граѓанин, живеел во долгогодишна емиграција во Германија и во САД, се вратил во Русија и со сето ова сочно го натопил својот, по содржина, раскошен книжевен опус.

Живо се сеќавам на огласот испечатен на задната корица на еден од повоените броеви на книжевното списание „Нов свет“ издадено во 1964 година. Тоа беше списокот на новите изданија за 1965 година, меѓу останатите и Владимир Војнович: Животот и необичните авантури на војникот Иван Чонкин, роман за советското, армиско секојдневие. Да, пишувашe баш така – роман за секојдневието на армијата. Помислив: ова можеби е нешто слично на неговиот Сакам да бидам чесен, но овојпат со користење на секогаш полниот со парадокси војнички материјал. Се прашував какво ли секојдневие ќе ни понуди Војнович со својот мајсторски досетлив стил? Се разбира, романот не беше испечатен. Романот за Чонкин го прочитав подоцна како самиздат. Како и Капата, Иванкијада и Москва 2042. Само Портрет врз основа на мит го држев во свои раце како легално испечатено издание.

А вистински? Утрово на интернет видов три вида коментари: Мнозинството искрено тагува по Војнович како единствен писател, исклучителна појава на небото на руската култура, патријархот на остроумната сатира и граѓанската чесност.

Кажано со јазикот на статистиката, тоа би било мнозинството, средината и врвот на полуцилиндерот на Гаус. Но на краевите на распределбата според Гаус, се слушаат и поинакви гласови. Едни зборуваат дека Војнович е писател и уметник. Како писател дека е добар, а како уметник – отворено кажано просечен. Добар, а истовремено и просечен. Професионалец во употребата на јазикот и специјалист во областа на парадоксот и хуморот. Но, затоа неговата беспрекорна чесност, политичката одважност, огромниот личен шарм, отсуството на каква било арогантност, отвореноста и склоноста кон самоиронија, сето тоа споено со неговите текстови, силни и вредни за почит, од него создадоа не само голем човек, туку и голем писател. А вторите пак, зборуваат нешто сосема друго. Тие зборуваат дека токму таа, со ништо извалкана граѓнска позиција изразена во неговите сатирични книги, директните обраќања кон јавноста и писмените протести, фрлила сенка врз неговиот книжевен талент и дека тоа била причината што Војович како писател и голем мајстор на својот занает на крајот останал потценет.

И тука ние удривме со чело во ѕид на кој, во една прилика, некој мангуп (Сартр, би рекол) со крупни и масни букви напишал: „Знае ли воопшто некој што е книжевност?“

Не знам. Ниту сакам да знам. Но од лекциите по теорија се сеќавам на разговорот за книжевниот израз и содржина. О, колку е пријатно да се пишува нешто што е по содржина толку длабоко, занимливо и возбудливо, но во исто време и стилски експресивно, елегантно и ритмично, необично, остроумно, полно духовити и проникливи метафори, што читателот кога ќе застане меѓу пасусите со шепот проговорува: „О, колку е ова паметно...Но и магично убаво“. Малкумина се оние на кои ова им успеало до крај, дури и помеѓу класиците. Можеби на Гогољ и на Пруст. Честопати текстот ги понесува писателите во една или друга страна, или кон убавината на зборовите („ма за ништо не е, но затоа е толку добро напишано“), или кон соголената стварност („да,онака, ама затоа е толку животно, толку смело“).

Иако во литературата се можни и други видови однос помеѓу изразот и содржината. Максим Горки во сеќавањата на својата рана младост спомнува дека кога го читал расказот на Флобер „Простодушно срце“, често ја поткревал страницата од книгата кон светлото, мислејќи дека во хартијата има некоја скриена тајна: сè што прочитал му оживувало пред очите на некој магичен начин.

Најдобар писател е оној кој не се гледа, кој за читателот е невидлив како автор на текстот, а како носител на смислата неумоливо присутен. Како Чехов, или како Достоевски, што не му беше мил. И верувајте ми на збор, немам намера на Војнович да му пеам посмртен дитирамб, да го ставам во ист ред со спомнатите великани. Уште повеќе и затоа што тука и нема некој ред. Јас просто се обидувам да го означам писателскиот тип, да ги истакнам оние чија мисла раѓа збор, а не обратно.

Советскиот Сојуз веќе одамна го нема, ниту некогаш ќе го има, без оглед на сиот труд на агилните актуелни реставратори. Максимумот што тие можат да го достигнат е скратената верзија на Москва 2042. А Чонкин и Иванкијада ќе останат. Како што засекогаш ни останаа Швејк и Човек без својства, преживувајќи и закопувајќи ја Австроунгарија и сета нејзина глупост. Како што ни останаа расказите на Наѓа Трефи и Аверченко, кои успешно го преживееја оној дел од руската историја што заради некоја причина е наречен Сребрен век.

И кога еден ден во некој контекст ќе се водат разговори за книгите на Војнович, на никој нема да му падне на памет да го доведе во прашање „како го напишал тоа“. Сè, од првиот до последниот збор Војнович напишал токму онака како што треба да биде напишано во оваа наша Атлантида: да паметиме вечно, смеејќи се и ужаснувајќи се. Затоа Војнович не е само стар, чесен и бескрајно забавен писател. Тој во исто време е и вистински писател. Збогум Владимир Николајевич.

Извор: meduza