Рационалноста во доба на корона

Резултатите од нашето истражување донекаде го објаснуваат досегашниот успех на мерките на Стожерот за цивилна заштита. Досега донесувачите на одлуки на граѓаните првенствено им влијаеја користејќи апел со заплашување („Вирусот е многу опасен и убива голем број луѓе ширум светот.“ „Доколку не се однесувате одговорно и според упатствата, ризикувате да ве убие вас и некој ваш близок.“) Како што се гледа од нашето истражување, исплашеноста и загриженоста навистина доведуваат до поодговорно однесување.

Меѓутоа, постојат барем два проблеми со долготрајното користење на апелирањето со заплашување. Прво, предизвиканиот страв може да има и несакани последици. Претераниот страв може да предизвика луѓето да ја одложуваат потребната посета кај лекар заради страв од заразата односно остануваат во околности во кои им се заканува еднаква или поголема физичка закана како и онаа од КОВИД-19. На овој начин одговорното однесување кое е последица на употребата на апелирањето со заплашување ги „поништува“ своите позитивни учиноци во домените од животот кои не се директно поврзани со коронавирусот. Второ, играњето на картата на стравот многу веројатно нема да биде ефикасно долгорочно. Моменталните мерки се мошне рестриктивни, а повеќето од нас, за среќа, немаат директно ниту посредно искуство со КОВИД-19. Затоа со текот на времето ќе би биде сѐ потешко да си претставиме што сме избегнале со почитувањето на рестриктивните мерки. Веројатно е дека нашите граѓани наскоро ќе можат (неоправдано!) да заклучат дека „заканите“ биле претерани и дека не е баш нужно да се придржуваме до сите мерки што ги добиваме. Доживувањето дека предложените мерки немаат смисла, заморот заради учинокот кој тие го имаат на нормалниот живот и надворешните поттици како што е убавото време, предвидливо ќе предизвикаат пораст на неодговорното однесување.

Стожерот на цивилната заштита во моментов работи одлично, но своите одлуки ги донесува во услови на голема неизвесност. Не можат да се согледаат последиците од тие одлуки на низа аспекти од моменталната перспектива па нивниот квалитет ќе можеме адекватно да го процениме дури во наредните месеци и години. Сознанијата од психологијата на просудувањето и донесувањето одлуки нѐ предупредуваат на можноста дека оние што донесуваат одлуки ќе бидат подложни на предвидливи нерационалности. На пример, мошне е веројатно дека ќе издржат во начинот на работа кој носи резултати и кога ќе биде време за промена на стратегијата. Понатаму, заради искуството на блиската работа во стресни и неизвесни околности, меѓу клучните донесувачи на одлуки многу е веројатно дека се развиваат лични односи кои, според сите достапни сознанија, можат да претставуваат закана за јасно и непристрасно согледување на ситуацијата. Освен што оние што донесуваат одлуки би можеле да им бидат лојални на насоките за донесување одлуки и кога веќе нема да даваат соодветни резултати (пристрасност од прекумерен трошок), можно е да станат ранливи на пристрасноста на потврдувањето и селективно ќе ги бараат само оние информации кои ќе ги потврдува веќе зацртаната насока на одлучување.

Истражувањата од психологијата на тимското донесување одлуки покажуваат дека во различни домени најдбори се оние тимови кои со низа стручњаци со искуство на квалитетна соработка, составот на тимот зачестено го обновуваат со нови членови кои го донесуваат во прашање вообичаениот начин на донесување одлуки и донесуваат нови перспективи. На пример, со цел донесување најквалитетни одлуки за сите членови во општеството, во тимот кој донесува одлуки во кој има здравствени стручњаци (епидемиолози и инфектолози) и министри кои управуваат со клучните државни системи (здравство и внатрешни работи) можат да бидат приклучени врвни стручњаци за економски и социјални теми зашто квалитетот на одлуките на Стожерот мошне брзо ќе се вреднува според нивните економски и општествени последици.

Пандемијата со коронавирусот претставува здравствен, економски и социјален предизвик на генерацијата. Начинот на кој се соочуваме со неа ќе го одреди развојот на општеството во претстојните години. Ќе имаме најголема шанса за благосостојба на најголем број членови на општеството ако и граѓаните и оние што донесуваат одлуки се потпрат на рационалното размислување.

Рационалноста на некои донесени одлуки во животот најчесто ја просудуваме според исходот со кој резултирала подоцна во животот. Така, на пример, рационалноста при избирањето облека или обувки ја просудуваме врз основа на удобноста или реакциите на околината, а исправноста на одлуката за изборот на автомобил според бројот на посетите кај автомеханичар (но и реакциите на околината). Но, слично со клучните животни избори како што е изборот на животен партнер или кариера, ситуацијата со соочувањето со коронавирусот е обелжана со сложеност и непредвидливост. Последиците од одлуките на граѓаните и донесувачите на одлуки се повеќекратни, временски оддалечени од донесените одлуки, имаат висока цена и зависат од низа нешта кои не се под нивна контрола.

За максимизирање на благосостојбата во вакви ситуации психолошките истражувања предлагаат таканаречени прескриптивни теории на рационалност кои го пропишуваат начинот и процесот на просудување и одлучување кои ќе резултираат со најточни просудувања, уверувања и одлуки. Најпозната од овие теории е онаа која ја истакнува важноста на „активното отворено мислење“ (Actively open-minded thinking). АОМ се однесува на тенденцијата за преиспитување на иницијалните заклучоци и на активното барање дополнителни информации и аргументи, особено на оние кои не се сложуваат со нашите моментални уверувања и заклучоци и адекватно вклучување на новите информации во конечниот заклучок или одлука.

Кога донесуваме важни одлуки би требало да просудуваме (1) дали добро сме размислиле за сите аргументи кои ни се достапни, (2) дали сме барале дополнителни перспективи за да донесеме аргументирана одлука и (3) дали сме ги барале причините кои ќе нѐ поддржат во веќе донесените одлуки. Според сите достапни информации, ваквиот процес на донесување одлуки има најголема веројатност за успех. Тоа важи и за оние кои донесуваат одлуки во Стожерот за цивилна заштита.

Слики: Ruprecht von Kaufmann

Извор: http://ideje.hr