Единствен матичен број

28.09.2023 01:37

Откако учителката ми ја објасни метафората за пустелијата, ноќе се будев и размислував за пустелијата на татко ми. И не ми беше јасно какво е тоа пусто место кај што може да се избега од сѐ, кај што човек може да се спаси од нешто, од некој проблем, од некоја мака, кај што може да биде сам... Дали секој човек си има своја пустелија? Ако е така, тогаш за секој човек на Земјината топка би требало да постои едно празно место за пустелија кај што може да замине и да се повлече во самотија, како што додаде учителката. Стефан спиеше на другиот кревет и не се осмелував да станам и да го извадам атласот за да проверам дали на Земјината топка би имало доволно место за пустелиите на секој жител. Но што ако му се исполни желбата на татко ми – да фати пустелија? Во пустелијата човек е сам, така рече и учителката, па со грутка во грлото заклучив дека и татко ми сака да е сам, без нас.

Стефан со мене немаше речиси некаков однос. Или ми заповедаше или ме игнорираше, трето немаше. Собата ја сметаше за своја и да можеше, ќе ме пратеше и мене во некоја пустелија за да си гаѓа на мир со топчето во ѕидот крај креветот. Никогаш не ми го подаваше, само кога ќе влезеше мајка ми и ќе почнеше да вика „Ќе падне ѕидот некој ден, па ќе видиш убаво! Кај го најде тоа топче кај се запусти!“, в миг ќе ми го дофрлеше мене. Кога едно утро отиде во гимназија, а јас бев втора смена, стопати ја премерив Земјината топка во атласот и сфатив дека не може да постои пустелија за секој нејзин жител. А ако веќе постои некоја пустелија, тогаш мора да биде заедничка за сите кои сакаат да ја фатат, односно да заминат во неа. И дека татко ми и во пустелијата ќе налета на други луѓе. Ама веднаш помислив: можеби таму луѓето молчат како што обично молчи и тато. Па затоа секој може да биде сам со своите мисли и подалеку од проблемите. А освен кашлањето, татко ми очигледно имаше и друг проблем. Дали ние бевме неговиот проблем? Дали јас?

Пустелијата е бегство. Суштината на бегството е бегањето, трчањето, а како поинаку да се фати пустелија? А кога ќе стигнеш во неа, најважно е да ја изгаснеш жедта по себеси. Во пустелијата самиот си оаза со вода. И треба да пиеш само кога си навистина жеден, за да имаш вода и за подоцна, да не умреш од жед. И не смееш никому ни капка да му дадеш, а ни да очекуваш некој тебе да ти даде. Во пустелијата се умира ако се живее за други, ако се мисли на другиот. Во пустелијата никој не мисли на другите.

Повремените коментари што мајка ми си ги кажуваше гласно самата себеси кога татко ми не беше дома, а мрморејќи кога беше, ме тераа да мислам дека нешто страшно се случило меѓу неа и моите несудени први роднини – баба ми, дедо ми и чичко ми. „Јас сум премија за него, премија!“ речиси ќе подвикнеше некогаш. „Имал среќа што мене ме избра, му го спасив животот!“ ќе додадеше другпат. „Море фала треба да ми кажат што го донесов!“ ќе се дополнеше. „Ние си проживеавме со Тито, ама тие не видоа ништо од животот!“ ликуваше. „Тие мене Гркинка ќе ме правеле!“ ќе се разжестеше другпат. Таквите реченици, кажани со гнев и горчина, ѝ беа меѓу омилените. За Стефан како да беше нормално тато да нема минато, па не ни реагираше кога на вести ќе се случеше да го покажат Кипар. А мене токму тоа игнорирање на проблемот ми го вкорени чувството дека проблемот постои.

Кон крајот на основното училиште сѐ повеќе се зборуваше за проблемот на Македонија со Грција. Оттогаш не можев да се ослободам од помислата дека кај нас дома, всушност, секој си има свој проблем, свое прашање: татко ми кипарското, а ние македонското, но и дека нашето прашање станало и негово, а неговото станало и наше. Или барем мое, зашто Стефан на тоа не му придаваше ни најмало значење, а мајка ми му придаваше само како што нејзе ѝ одговараше. Само што кипарското прашање беше во делот од дневникот посветен на меѓународните настани, а македонското во делот од дневникот посветен на домашните случувања.

Мајка ми и татко ми се регистрирале неколку дена по пристигнувањето од Кипар, откако таа го однела во селото. Дедо ми, лут и поради тоа што цело лето мислел дека ќерката работи во Скопје, а не дека е некаде на некојси Кипар, и поради ненадејното пристигнување со некојси што сето време кашлал и не знаел да каже ни „добар ден“, со гестови го прашал дали ќе ја земе за жена. Татко ми само збунето кимнал, па уште наредниот ден се регистрирале во матичното во блиското гратче, без венчавка и без свадба. Така ми раскажа баба ми, а јас се прашував дали можеби уште тогаш татко ми станал свесен дека се оженил за жена која или никогаш не го прашала да не дознал што се случило со неговите родители и со брат му, или му повторувала колку имал среќа што ја избрал неа, а не нив. А сигурно сакал да го праша како се чувствува откако заминал и оставил сѐ што имал, но таа упорно молчела. Но и упорно мрморела, божем за да не ја слушне, колку ги мрази неговите, и така во него создала отпор кон едно такво можно прашање. Или можеби самиот ѝ забранил да му поставува такви прашања? Бракот бил склучен врз основа на летна авантура, ама не на одмор, туку на работа. Бев сигурна дека го зачнале Стефан таму, во хотелот. Еднаш пресметав колку време поминало пред да се роди и излезе дека мајка ми сигурно забременила некоја ноќ на почетокот од јуни, само неколку дена по пристигнувањето во Фамагуста.

Кога и сама пораснав и ја открив љубовната наслада, неретко се прашував како мајка ми воопшто била способна да води љубов со нејзините хронични болештини. Отсекогаш ја болеа и нозете и рацете, и грбот и главата, а често и стомакот; отсекогаш ѝ се вртеше; каде и да одевме со автомобилот ѝ се лошеше, што не ја спречуваше постојано да коментира колку за никаде вози тато. Таа не можеше да крева тешко, да носи торби од пазар, да оди со мене и со брат ми на лекар. Секогаш бараше олеснување, некој друг да ѝ ги заврши обврските, некој друг да ја турка низ животот – ама под нејзина команда. Се чудев како воопшто отишла на сезонска работа. Само благодарение на тоа што перењето и пеглањето биле веќе автоматизирани во луксузните хотели на Фамагуста, таа и ги издржала тие месец и пол на Кипар. Собарка, како што тогаш и самата ѝ рече на сосетката, била само три дена. „Ама кај можам јас да сменам толку постелнини, сѐ ме болеше, вториот ден Мара ме најде онесвестена и среди некако со шефицата да ме преместат во пералницата“. Да, можев да замислам. Мајка ми цел живот паѓаше во несвест, иако ниту еднаш не падна вистински. Секогаш велеше: „Ќе паднам, ми се врти! Ах, ќе умрам, ќе си отидам“. Сигурно и Стефан се потресувал како мене, иако не го покажуваше тоа, сигурно и нему срцето силно му биело мислејќи дека навистина ќе умре. Татко ми, пак, кашлајќи, задушувајќи се и дишејќи со пумпичката, ја придржуваше и ја местеше на каучот, а потоа отрчуваше во кујната по чаша вода со шеќер. Кога ќе си дојдеше на себе, веднаш почнуваше да коментира дека оттогаш не кренала глава од болести, а тоа „оттогаш“ секако дека се однесуваше на кипарскиот период. Тогаш татко ми стануваше од столот во трпезаријата, промрморуваше „Човек да фати пустелија“ и слегуваше во гаражата. Еднаш го прашав Стефан: „Зошто тато воопшто дошол со мама?“ „Што ти е тебе гајле?“ ми одврати налутено. „Немаш попаметна работа?“ Ама мене навистина ми беше гајле и тоа ми се чинеше најпаметната работа на светот.

По доаѓањето во Скопје татко ми морал да го научи македонскиот јазик за да може да добие југословенско државјанство, што се случило по три години. Но акцентот карактеристичен за луѓе со друг мајчин јазик му остана до крајот на животот. Во зградата кај што мајка ми на кредит го купила станот што подоцна го префрли на негово име и тој го исплати во целост во наредните две децении, уште на почетокот сите го завикале „Егеецот“. „Кај си, бе Егеец?“ му се обраќаа со насмевка на скалите, или намуртени: „А бе од тебе не се спие ноќе, Егеец!“ Егеец од Кипар, си размислував подоцна. Колку прост народ може да има, се лутев. Како може да си Егеец од Кипар? Но тој не негодуваше, дури и како повеќе да му одговараше да го викаат Егеец одошто Грк или Кипранец, за да не го потпрашува никој ништо или да го обвинува дека е против Македонија. Понекогаш се прашував дали во себе во некој единствен миг не се посомневал: „Овие можеби навистина го украле името?“ Миг на силно чувство дека мајка ми не го сака доволно за да ѝ биде лојален на нејзината татковина? Колку може еден странец да ѝ биде лојален на новата земја? Колку може еден странец да се одомаќини? Да се припитоми? Ама нели и дивите животни, навидум припитомени, во некој критичен миг можат да ја покажат својата вистинска природа и да предизвикаат трагедија? Колку може еден обичен работник, поранешен домар, да го засегаат политичките прашања на новостекнатата земја? Дотолку повеќе што имал среќа што и во Југославија се барале хаусмајстори, па веднаш по доаѓањето во Скопје почнал да работи во челичарницата, разбирајќи се на почетокот со гестови со колегите. Не дека неговиот случај на Грк од Кипар не поминал низ процедурата на проверки на тајните југословенски служби. Но што можеле да му најдат? На Кипар не завршил факултет, како астматичар не бил мобилизиран, а кога се случил воениот удар работел како домар во хотел. Југословенската администрација три години го следела неговото однесување и во челичарницата, и во населбата, и во зградата во која живеевме, во време кога доушници имало околу секој странец, пред да му даде југословенско државјанство. Можеби го следеле уште од самото влегување во Југославија, со автобусот на „Ласта“. А можно е за него да расправал и подрачниот Централен комитет, па и да го повикале на разговор во тие два дена од септември 1974 година, кога Макариос од егзил дошол во Белград, а Тито и неврзана Југославија му изразиле поддршка уверувајќи го дека турската војска ќе се повлече од северниот дел на островот и сè ќе се реши за доброто на народот. Со помош на преведувач можеби сакале да дознаат дали и тој се смета за дисидент, за политички бегалец од Кипар, за да не излезе дека само од Југославија некои бегаат во странство, туку ете, може некој да дојде и кај нив од странство како бегалец. И што мисли тој за средбата меѓу Макариос и Тито? Ама татко ми, ако тоа се случило, сигурно само рекол: „Не, не, јас се оженив тука, не се разбирам од политика“. Татко ми навистина не се разбираше од политика и не се интересираше за неа, иако ги гледаше сите дневници на телевизија. Мајка ми, пак, во нејзините гласни или промрморени монолози секогаш имаше и понекоја политичка забелешка: „Мене Гркинка ќе ме правеле!“, „Е сега се кипаросаа, нека трпат“, „Фала треба да ми кажат што му го спасив животот!“ А татко ми гледаше сè на телевизија, и музички емисии, и спортски натпревари, и југословенски филмови и серии, и американски вестерни. Телевизорот му беше најдобар другар, со него седеше на чашка пиво или филџан кафе, со него можеше да молчи колку сака, со него беше на сигурно. Ама мајка ми беше посилна од телевизорот и кога ќе изговореше некој коментар, татко ми стануваше, го гасеше и излегувајќи велеше: „Човек да фати пустелија“.

Се прашував каде го научил тој израз што ни многумина Македонци не го знаеја. Сигурно го слушнал на курсот по македонски во вечерното училиште. Но во каков контекст бил кажан? И зошто наставничката би ги научила странците една таква фраза? За каде би им била потребна? Ама татко ми за неа сигурно добил пофалба, зашто ја изговараше чисто, без акцент. Таа фраза стана реченицата на неговиот живот.

Не, во пустелијата никого не го гледа Големиот брат, таа не е ни Прекрасниот нов свет, а отуѓените доброволци во неа не се оНие од Ние. Во пустелијата доброволно, без присила, закана, уцена, рекет, Божја сила или научнофантастична тактика, живеат отуѓени луѓе на ист географски простор, а со сосема одвоени лични територии. Натписот „Забранет влез“ се подразбира, нема потреба од фотографија на разјарен пес врз портата. За почеток, добро е што нема секој човек кој сака да фати пустелија, а светот врие од такви, да се реши за живот во неа. Пред сè, затоа што не ни знае дека постои такво место. Можеби затоа што е во толку мала и непозната земја или затоа што не може да се рече дека лошиот глас надалеку се слуша, туку само добриот, а македонските граѓани кои се надвор од пустелијата не мислат дека таа е нешто со што треба да се фали една држава. Ја сметаат за срам, за национално предавство, за инвестиција полна со мито и корупција, како сè останато. Но прашање на време е кога во пустелијата ќе нагрнат странци, желни за самотија, осаменост и работа без тимбилдинзи, прекувремени часови, стресни состаноци, кои дури и порано го вкусиле слаткиот сок на индивидуализмот, на отуѓеноста, на ненегувањето на роднинските и пријателските врски, на убавината од тоа да се биде сам и самодоволен, никој да не ти стои над глава. Добро е што селата и градовите во Македонија и онака зјаат празни, па луѓето кои сакаат „да фатат пустелија“ би можеле да ги населат и нив. И онака 50 % од странскиот фонд одат за Владата.