Сè (Марина Цветаева, Ѓаволот и јас)

Во 1990 год. „Народна књига“ и „Српска књижевна задруга“ во Белград објавија тротомно издание на избраните дела на Марина Цветаева во препев и превод на српски јазик. 1.491 страница од авторка која воопшто не ја познавав. Две години подоцна и две недели пред мојот 21-ви роденден, трите тома поезија, проза, есеи, писма, записи и критики, во Охрид ми ги подари мојот духовен брат Елевтериј Бадарски, тогаш сѐ уште малолетен, а веќе изграден читател и вљубеник во поезијата, денес, пак, еден од најсозерцаните монаси во Македонија. Во томот „Песни и поеми“ со посвета: „На сестра ми Лидија“, во томот „Автобиографска проза/За Пушкин/Писма“ со посвета: „Од брат ти Елевтериј Бадарски“, а во томот „За уметноста и поезијата/Портрети“ со посвета: „Во љубов“.

И оттогаш Марина Цветаева стана Сѐ во мојот живот. Сѐ што со годините го прибираше во себе, Сѐ она што ми стануваше важно, мое, сакано. Во тоа Сѐ е сиот мој живот – и љубовен, и семеен, и мајчински, и пријателски, и поетски, и прозен, и преселнички, и космополитски, и политички, и... Од тоа лето ‘92 нема повеќе разлика помеѓу мене и мене, помеѓу Марина Цветаева којашто била и мојата Марина Цветаева. Кон крајот на ‘92-та сум напишала: „Јас не ја читам Марина Цветаева – таа ме пишува мене. Ние се пишуваме. Како да се читаме“. И ден-денес е така. Марина Цветаева е сеприсутна во мојот живот, првите прочитани книги на кој било новонаучен јазик се нејзините, а денес конечно можам да ја читам и на нејзиниот суштински и единствен, руски јазик што го научив исклучиво поради неа. Во мојата скопска соба ме чека духот на Марина Цветаева, таму, во таа соба првпат ја откривав, ја засакував и ја впив со сето мое битие и мислам дека секое катче е исполнето со неа, собата ми мириса на Марина Цветаева. Во мојата соба во Љубљана, пак, се сите нејзини книги што со години ги купувам низ светските книжарници, а најпосле и во Русија, веќе седумдесетина на број, на најразлични јазици, и што ги знам и што не ги знам. Во случај на животна опасност знам што ќе понесам со себе.

Од Марина Цветаева апсолутно би избрала Сѐ. Сѐ е синонимот за вредноста на нејзината литература, Сѐ е синонимот за искреноста на нејзиниот живот. Нејзиното дело нуди одговори на сите мои прашање во кој било ден од денот или ноќта. Од неа научив да бидам тоа што сум, по цена на сѐ. Таа оди до крај, нејзината поетска радикализација е толку силна и неповторлива што ретко може да се долови во препевите на нејзините песни на други јазици. Нејзината проза, есеистичка, автобиографска и кореспонденциска (всушност, сѐ што напишала Цветаева, без разлика дали се работи за писма, забелешки, дневнички записи, есеи за други поети итн.) е чиста литература, чист живот. Од Цветаева, всушност, научив дека во литературата е добро да се биде радикален, да се оди до крај, зашто само на тој начин литературата е полна со моќ и колку повеќе писателот се раздава себеси, толку е поавтентичен, по-свој.
Всушност, за некаков избор и не може да станува збор: апсолутно во секое време би ја избрала Марина Цветаева. За сметка на секој друг автор, на секоја друга авторка. Би избрала Сѐ од неа.

Но, во случај на строг избор, како на пример потенцијална антологија на светскиот расказ, сепак би морала да одлучам кој нејзин расказ да го изберам и зошто не некој друг. И еве го, „Ѓаволот“, во извонредниот превод од руски на Тања Урошевиќ. Автобиографски, автофикциски, ониричен и реалистички, поетски и драматичен, „Ѓаволот“ е расказ над расказите. Расказ за сладокусци, за чудаци, за деца и возрасни, за неуки и за професори, за сите постојни читатели на овој, а и на оној свет: кај Марина Цветаева светот е повеќе од свет, животот повеќе од живот, смртта повеќе од смрт. „Ѓаволот“ е расказ што може да се толкува религиски, психоаналитички, семантички, симболички, филозофски, поетолошки, наративистички,.. расказ за растењето, за детството, за ќеркинството, за мајчинството, за сестринството, за идентитетот, за душата, за телото, фантастичен и реалистичен расказ, расказ за Ѓаволот и расказ за Бога.

Ѓаволот кој ѝ се јавува на малата Мусја (петгодишна!), на сон во јавето или на јаве во сонот, живее на креветот во собата на нејзината постара сестра Валерија. Не личи на ѓавол, има сива, мазна кожа, атлетско тело, незабележливи рогови и речиси безбојни очи, ама е. Со Мусја си изјавуваат љубов, со ветување дека еден ден ќе се земат. Ѓаволот е симбол на слободата и на спознанието – првите „забранети“ книги Мусја ги чита токму таму, на штрек дека мајка ѝ ќе помине покрај собата или дури и ќе влезе, во собата на сестра ѝ и на ѓаволот; односот на Мусја и ѓаволот е, всушност, првиот заумен (поетски) однос помеѓу идната поетеса и поезијата. И ѓаволот врз картите за играње, како и ѓаволот во стакленото шишенце кое пука токму на Велигден, се олицетворение на Ѓаволот кој се вербализира како Бог-Ѓавол. Нема повозбудлива и потрагикомична претстава за ѓаволот во светската литература од пасусот во расказот „Ѓаволот“: „Христос воскресе, а ѓаволот си пукна! Победнички рече дадилката на Асја, Александра Мухина, стоејќи над мојот кревет изутрината на Велигден. – Дај, дај ми ги искршоците! – Не е вистина! Викав јас, стискајќи ги во тупаница скапоцените остатоци и клоцајќи со нозете во добро затегнатиот свод од јорганот. – Тој воопшто не прснал поради тоа што Христос воскреснал, туку поради тоа што јас сум легнала врз него... Јас едноставно го згмечив како на Соломоновиот суд. – Е па, значи, те казнил Господ, поради тоа што спиеш со таква нечиста сила. – Ти си самата нечиста сила! Врескав јас, откако најпосле успеав да си ги извлечам нозете од под јорганот и помогнувајќи си и со нив. – Тебе самата Господ ќе те казни поради тоа што ѝ се радуваш на несреќата на ближниот! – И тоа ми било несреќа – фркна дадилката презриво, – ѝ пукнал ѓаволот! Кога родениот чиче Федја умре, не плачеше, а сега поради поганиот ѓавол, прости ми Господе! – Лажеш! Лажеш! Лажеш! врескав јас, веќе станата и, скокајќи како него. – Па зар не гледаш дека јас не плачам! Тоа ти сега ќе заплачеш, кога ќе те... (и не наоѓајќи ништо покрај себе, освен топломерот)... кога со голи раце ќе те раскинам, ѓаволице проклета!“

Да не знае човек дали да плаче или да се смее. Во сѐ што ни остави Марина Цветаева има и плач и смеа, налудничави, тешки, неподносливи. Плачот и смеата се најдлабоките пориви на човековото битие што ги гледаме, односно ги слушаме. Тие се крикот на тишината во битието. Чинам дека она што толку многу и во целост ме (по)врзува со Марина Цветаева е што таа зборува и во мое име, во името на моите сеќавања, на моите илузии, на мојата реалност, на моите плач и смеа. Можеби и потсвесно го избрав расказот „Ѓаволот“ од крајно лични причини, од сопствената автобиографска приказна во поинаков контекст, но постоен, а за која не бев ни свесна и ја таев и од себеси сѐ дури не го прочитав расказот „Ѓаволот“, а тогаш веќе имав 21 година.

Имено, и јас си имав Ѓавол, мојот живееше во ѕидот што ги делеше кујната и трпезаријата во мојот скопски дом, а се појави на моја седумгодишна возраст, тогаш кога ѓаволот на Марина Цветаева исчезнува од креветот во собата на сестра ѝ. Мојот, за разлика од нејзиниот, не се гледаше, немаше лик и тело, но со сигурност знаев каде е, во која точка од ѕидот. Кругот на неговиот простор имаше дијаметар од 30 см. Го чувствував неговото присуство секогаш кога бев сама во кујната, а најсилно кога ќе се вратев од прва смена од училиште, а сестра ми веќе беше отидена на училиште. Ќе го отклучев станот со клучот што ми висеше околу вратот, ќе го заклучев станот и ќе влезев во кујната. И таму знам дека ме чекаше тој, Ѓаволот во ѕидот, 30 сантиметри над отоманчето кое и ден-денес не сака да се отсели од станот на моите родители. Во зимските месеци требаше да се запали печката на нафта, а мене ми беше страв од пламнувањето на огнот во печката, па затоа чекав родителите да си дојдат од работа и да ја запалат, а јас си го облекував волненото кожувче, направено од волната на овците на баба ми и дедо ми во Шлегово, и испратено „да ни се најде“, и си легнував на отоманчето свиткана во клопче во преголемото меко кожувче. Наслушнував и бев сигурна дека во ѕидот малку забревтано си дише Ѓаволот. Отсекогаш ми се чинеше вознемирен и задишан, а тоа си го толкував поради моето присуство во просторијата. Изгледа мојот Ѓавол љубеше самотија, а јас тоа не го знаев. Кога ќе се стоплев, станував, ја земав црвената топка што стоеше под отоманчето и почнував да удирам точно во кругот со дијаметар од 30 см., каде што бев сигурна дека живее Ѓаволот. Играв една игра со одбројување на ударите со топката во ѕидот без притоа да ми падне топката на земја. Првиот удар беше со двете испружени дланки, вториот со дланките стегнати во една заедничка тупаница, третиот од три удари со дланките со свиткани прсти и допрени една до друга итн. Не ги помнам сите форми на рацете, но излегував победник (врз Ѓаволот!) ако до десетте удари немаше да ми падне топката на земја или на отоманчето. Потоа повеќе не се слушаше дишењето на Ѓаволот, во кујната владееше мртва тишина и можев да седнам и да си ги напишам домашните задачи.

Таа моја „борба“ со Ѓаволот траеше со години, но во меѓувреме во ѕидот спроти креветот во детската соба се појави Бог, исто така во точно определен круг (односно коцка!), и секогаш кога си легнував можев да го почувствувам неговото присуство, можев да му мавнам со рака или набрзина да му шепнам во мислите: „Господи Исусе Христе, сине божји, смилувај се на мене грешната“, а неретко и да разговарам со него долго во ноќта. И чудно – присуството на Ѓаволот во ѕидот на кујната сѐ помалку го чувствував, а присуството на Бога во ѕидот спроти креветот во детската соба, сѐ повеќе. Кога си заминав од скопскиот дом, со мене тргнаа и Бог и Ѓаволот, барем до граница. Ама на границата Ѓаволот си се врати, односно не сакаше да ја пречекори, а Бог замина со мене и продолжуваше да живее во сите ѕидови на светот што се најдоа спроти кој било кревет во кој имам преспиено. Понекогаш ми беше жал за Ѓаволот што не дојде и тој со мене, а понекогаш го презирав: каков патриот, каков седентарист, каков националист – не сакаше да ја напушти земјата што јас ја напуштив, а не е човек, туку „само“ ѓавол. За разлика од Ѓаволот, Бог ми се виде космополит, а-национален, номад. И ден-денес кога се враќам во скопскиот дом знам дека Ѓаволот е во ѕидот на кујната, ама во мое присуство ниту дише ниту бревта. Како да му е малку непријатно. А Бог си се сместува во ѕидот спроти креветот во детската, среќен што се вратил во стариот дом.

Кога го прочитав прв пат расказот „Ѓаволот“ на Марина Цветаева бев вџашена и не можев да се соземам од помислата дека и двете сме имале Ѓаволи што ни го обележале животот: различни, а блиски. И нејзиниот и мојот беа Ѓавол-Бог, Бог-Ѓавол. И вториот е прв, и првиот е втор. Психоанализата ќе рече дека тоа биле нашите детски алтер-ега што ни ги обележале растењето, зреењето, идентитетот. Палавите деца во моето детство ги викаа „ѓаволчиња“, но јас бев мирно дете, па никогаш никој не ми рече со нежен глас: „Ах, ѓаволче едно“. Марина Цветаева попот ја прашува: „Ты чертыхаешься?“, а таа одговара „Да, секогаш“. Мене ниту еден поп не ме прашал дали го спомнувам името на ѓаволот и дали некому му велам: „По ѓаволите!“. Тоа е, всушност, и најблагата пцовка што ја среќавам во книгите, никогаш во животот, а на животот многупати сум му рекла да оди „по ѓаволите“.

Ама животот на Марина Цветаева навистина отиде „по ѓаволите“, а и „по Бога“, ако може така да се рече. Никој на крајот не ја заштити, не ја поврати од границата со смртта, не ѝ ја симна благовремено јамката околу вратот. Никој не ѝ пружи рака – ни Ѓавол-Бог ни Бог-Ѓавол.

За тоа никогаш не им простив на двајцата. За моето Сѐ, за сето на Марина Цветаева.

Фотографии: Gabriel Isak