Мирјана

Баба Мирјана беше душа од жена. Сите баби ѝ љубомореа и секоја прилика ја користеа да ја испровоцираат за да ја нарушат убавата слика за неа. Не им успеваше. Таа кротко, чиниш волшебно, шепотеше дури зборуваше за билките и нивните лековити својства. Сама изработуваше масти и чаеви за секакви болести. Додека другите старици се озборуваа една со друга или се жалеа на секакви болки во `рбетот, желудникот или оние најстрашните, психичките болки предизвикани од снаите, баба Мирјана гледаше отсутно кон небото. Не дека немаше за што да зборува, туку така беше скроена: валканите работи остануваат дома, не се за на улица! Околу пет часот попладне се отвораше нејзината врата на третиот кат. Слегуваше полека по скалите носејќи во хартија од весник храна за Лајка, најчесто остатоци од ручекот. Лајка ни беше маалското кутре, кое неколкупати им бегаше на шинтерите. Сите маалци ги познаваше и ги бранеше доколку почувствуваше дека нивната безбедност е загрозена од некои случајни минувачи, најчесто Цигани кои живееја покрај Вардар, во непосредна близина на нашето маало. Лајка си знаеше во колку часот треба да дојде баба Мирјана со храната, затоа трпеливо си чекаше пред влезот. Само малку ќе залаеше колку да ѝ се јави дека е тука, дека ја чека.

А баба Мирјана, поради тежината на снагата и тежината во нозете, не можеше да оди побрзо. Порано била карпа–жена. Никој не можел да се мери со нејзината снага. Работела подобро и од маж, така барем велеше татко ми, кој бескрајно ја почитуваше и користеше некои од нејзините билни масти.

- Еве, доаѓам другарке, - со замор во гласот ќе ѝ довикнеше на Лајка.

- Лајка, Лајкааа! – знаев и јас да ја довикнам скокајќи по три-четири скали одеднаш и да запрам кога пред мене ќе се појавеше баба Мирјана.

- Ајде помини. Ти си млада, можеш да скокаш, мене нозете ме болат, – ќе ми речеше правејќи ми место за да поминам. Јас продолжував безглаво напред и запирав само за да ја гушнам и бакнам Лајка во носот, а таа мавташе со опашката од среќа.

Имавме навика да ја гушкаме Лајка и покрај тоа што таа се валкаше во изметот од коњите кои Маџирмаалците ги пасеа во нашиот парк. Кога ни беше здодевно, земавме стапчиња и ги боцкавме подзасушените топки од изметот и се преправавме дека лижеме сладолед. Ќе ѝ понудевме и на Лајка од десертот, а таа со сласт го јадеше. Еднаш дури од земјата ја лижеше и крвта која ми течеше од увото, кога Галичанката со игла ми правеше дупки за обетки.

- Тебе ти е слатко, а мене ме боли, - ѝ велев, а таа чекаше уште капка-две да паднат на земја.

Галичанката ѝ ги ставаше рацете во уста, велејќи дека плунката била лековита, лечела брадавици. Јас немав брадавици на рацете, но имав задебелена црна кожа од играње џамлии без заштитна ракавица. Со денови ѝ ги чистевме болвите од крзното, кое беше толку остро најверојатно од честото накострешување при бркање мачки или Цигани.

- Ајде другарке, да јадеш, - баба Мирјана полека ја оставаше хартијата со храна во тревникот, додека Лајка побудалена од радост се вртеше околу неа и ја удираше со опашката по нозете.

А нозете на баба Мирјана беа толку дебели, тешки и помодрени, што чиниш при секој удар со опашката на Лајка ѝ распукува еден капилар повеќе.

- Тешко одиш Мирјано, не ти помагаат чаевите, - ќе дофрлеше Верка, најкавгаџика од сите старици во маалото, - ти велам јас дека е исто и со нив, и без нив. Дојди да ни кажеш како е Васко, што било тоа сношти?

- Што било, не е арен. Се губи, заборава, не знае што прави, - со тага во гласот зборуваше баба Мирјана за својот сопруг, кој некогаш бил стамен човек каков што ѝ прилега на таква жена.

Јас слушнав дека го фатило старечко лудило, така барем тато ѝ кажуваше на мама. Се обидувал да ја задави баба Мирјана со голи раце, а откако таа успеала да се ослободи, почнал да фрла разни предмети кон неа. Тато ѝ дошол напомош откако слушнал звуци на кршење во станот. Вратата била отклучена. Влегол како во ќелија на ѕвер и успеал да го фати дедо Васко, стегајќи го во цврста прегратка. Дедо Васко го клоцал тато по нозете одредено време, а потоа се смирил и почнал да плаче како мало дете, повикувајќи ја баба Мирјана да му прости.

- Вака нема да можеш уште долго. На него му е потребна помош, – се обидувал тато да ја посоветува баба Мирјана откако дедо Васко под дејство на седативи, заспал.

- Дури можам, ќе терам. Не можам да го оставам. Каков е, таков е. Мој е. Таму кој ќе го гледа? Ќе го затворат како куче и ќе пцовиса.

- А вака, ти ќе пцовисаш пред него. Непредвидлив е. И на мене ми е жал за него, ама за тебе повеќе ми е жал. Некогаш нема да бидам тука за да ти помогнам, а не дај Боже да те најдам целата во крв.

Гледајќи ја Лајка како задоволно рие со муцката во весникот, баба Мирјана со насолзени очи, повеќе за себе, изусти:

- Денес, подобро е да си куче отколку човек.

Неколку денови потоа, рано изутрина се слушаа некои нејасни звуци во паркот. Имаше и неколку истрели. Ме разбудија. Застанав до прозорецот и се обѕирав наоколу. Ништо не можев да видам.

- Најавија дека ќе прскаат против комарци, а не дека ќе убиваат кучиња, - го слушнав тато како ѝ зборува на мама во соседната соба.

Веднаш дотрчав и се пикнав во кревет меѓу нив.

- Леле, само да не ја убијат Лајка,- почнав да цимолкам како да сум кутре.

- Мама, луѓе умираат секој ден, а камо ли кучиња. На крајот на краиштата Лајка е улично куче, можеш милијарда болести да фатиш од него, - се обидуваше мама да ми каже колку е ирелевантен еден кучешки живот во однос на човечкиот.

Не можев да поверувам како може мојата мајка да биде толку бесчувствителна. Лајка не беше само обично куче, тоа беше куче со човечки особини. Ние децата често ја користевме во игрите за да замени некое дете кое недостасува. Боки ќе ѝ свирнеше два-три пати, а таа, ете ти ја, трча накај нас со ушите разлетани на сите страни. Ни се фрлаше кон лицата за да не поздрави, да нé помириса, и не престануваше да скока дури не ја фатевме за муцката и дури не ѝ ги затворевме ноздрите. Често ја фаќавме под мишки и ја принудувавме да игра „плочка“, а таа не се противеше. ѝ беше убаво со нас, можеби затоа што мирисавме на млеко.

- Ти мамо, не можеш да разбереш. Се надевам дека Лајка се сокрила во подрум, освен ако некој ја затворил вратата од влезот.

Си отидов во мојата соба и застанав до прозорецот. Се обидував да ја пронајдам Лајка меѓу автомобилите. Барем да ѝ ја видев опашката и сé ќе беше в ред. На аголот од улицата, токму откај балконот на тетка Донка видов едно комбе како се приближува и застанува пред нашиот влез. Излегоа тројца луѓе во бели мантили, а во рацете имаа носилка.

- Мамооооо, нешто се случило во влезот! – побрзав да им соопштам на тато и на мама. Тато веќе беше облечен и излезе низ вратата. Мама само ми кажа да останам дома и да не излегувам надвор.

- Кај кого одат? – прашав уплашено.

- Не ме прашувај, не знам.

Знам дека мама знаеше, ама не сакаше „мојата мала глава“ да ја полни со работи кои и на возрасните не им беа доволно познати.

- Зошто не си легнеш да си поспиеш уште малку? – мама се обидуваше да ми ги одвлече мислите на друга страна.

- Се наспав, ќе одам да ја барам Лајка, - набрзина смислив и влегов во бањата.

- Нема да одиш, никаде. Уште очи не отворила, ќе ми отвора улица од рани зори, - не попушташе мама, а кутрата, и таа не знаеше што сé се случи тоа кобно утро.

Се задржав во бањата малку подолго од вообичаеното. Ја слушнав вратата како крцна, а потоа и тато како задишано чекори во собата. Се обидував да слушнам што ѝ кажува на мама. Веднаш пуштив вода од казанчето, плиснав вода на очите и се најдов пред нив.

- Тато, смрдиш на гомна, - не можев, а да не кажам.

На тато очите му беа полни со солзи. Прв пат го видов уплашен, а во исто време тажен. Само ме погледна и отиде во бањата.

- Мама, за дедо Васко било комбето. Го однеле во старечки дом, пак ја давел баба Мирјана.

- А зошто тато смрдеше на гомна?

Мама многу длабоко воздивна, ама тоа не беше доволно за да собере храброст и да ми одговори на прашањето. Јас упорно чекав одговор, гледајќи ја прострелно во очите. Таа ја заврте главата на страна и почна да зборува:

- Ја давел во гомна. Се покакал во кревет, а потоа ја мачкал со гомна по лицето.

Толкава беше храброста на мама. Успеа да каже две реченици, а потоа се расплака. Река од солзи ѝ се слеа по лицето кога тргна кон мене да ме гушка и бакнува, како да бараше прошка за она што не сакајќи ми го кажа.

- Добро бе мамо, голема сум. Не се плашам, само ми е жал за баба Мирјана.

Појадокот го изедов набрзина. Успеав да сокријам едно парче салама во рака и скокајќи по три-четири скали се најдов пред зграда. Почнав да ја довикувам Лајка. Од соседниот влез излезе и Галичанката. Ми кажа дека ја видела Лајка како скокајќи на три нозе отишла накај гаражите. Со трчање се упативме кон скришното место на кучката. Веднаш под елата, каде се окучи нејзината прва рожба, лежеше нашата Лајка со тажен поглед, лижејќи ја дупката во ногата од која како рекичка течеше крв. Почнавме да плачеме со Галичанката, како по мајка. Оставајќи го парчето салама до шепата забележав уште една дупка кај грлото. Галичанката отиде по завои, а јас останав да ја чувам Лајка. Најверојатно почувствува дека смртта е близу, престана да ја лиже раната и си ја потпре главата на мојата рака. Ја гушкав, а таа ми ги лижеше солзите. Миг потоа ја спушти главата на земја, длабоко воздивна и се загледа некаде во далечина.

Кога дојде Галичанката веќе немаше потреба од завои, требаше да се подготвиме за погреб.

Заедно со Боки копавме дупка до елата, плачејќи. Одвреме–навреме Боки ќе свирнеше за да ја повика, да стане од мртвите и да ни се врати. Другите деца почнаа да носат храна од дома во хартиени тацни, за покој на душата на умрената.

- Овие децава, сите до едно - будали, - гласно коментираше тетка Донка од својот балкон пред секој минувач на улицата.

Го ставивме крвавото тело во дупката и сите по еден фат земја фрливме врз нашата Лајка. Запаливме и свеќи, кои ги донесе Калина. Таа веќе имаше еден пресен гроб, оној на брат ѝ Иван, кој падна од северната трибина на градскиот стадион. Боки уште еднаш ја повтори повикувачката свирка за Лајка, за последен пат, пред да го ставиме крстот на гробот составен од две гранчиња врзани со јаженце.

Сите церемонии ги направивме, веќе немаше што да се стори. Сонцето брзо ни ги одвлече мислите и ние си се вративме на нашите игри.

Попладнето околу пет часот баба Мирјана стоеше пред влезот со храна за Лајка во хартија од весник. Постоја малку, а потоа со насолзени очи изусти: „Веќе и тебе те нема “.

(...)

Секогаш кога на македонската книжевна сцена се претставува жена-автор, веднаш се потенцира фактот на „женското писмо“. Иако во текстот на Младеновска Анѓелков машките ликови се маргиналци од најголем степен, во него нема да најдете речиси ниту трага од онаа традиционално „женска“ литература преполнета со излишна реторика и внатрешни сензации. Освен тоа што раскажувањето е речиси камерманично, без претераност во психологизацијата, истовремено е и толку дрско, „машко“: јазикот е доведен до сурово, колоквијално ниво, сликите се потресни и вознемирувачки, случките се крајно вџашувачки, стилот е храбар и бескомпромисен. Авторката не се обидува ништо да премолчи, не ги ампутира или прикрива болните и/ли трауматични места. Сосема спротивно. Таа гази одлучно и сигурно по стапките кои водат кон детството на „двете жени“, раскривајќи ни склоп од ликови кои веројатно се носители и олицетворение на сличните мани и доблести како и во секое скопско маало, а истовремено тоа го прави со нерв за локална боја, без отфрлање на тегобноста, раскриено и толку читливо, сталожено иако крајно вознемирувачки, при што гради потресно привлечен ракопис. Со него, „Или-или“ во нагорна линија ја продолжуваат својата издавачка одредба да ги публикуваат новите „женски писма“ во Македонија, иако овој храбар „женско-неженски“ текст им бега умешно на ваквите квалификации.

Жарко Кујунџиски

Снежана Младеновска Анѓелков е родена 1977 година во Скопје. Дипломирала на ФДУ - Скопје на отсекот по Филмска и ТВ монтажа. Заради високиот просек, прогласена е за најдобар студент во 2000 год.
Автор е на сценарија, од кои „Портрет за Владимир“, адаптација на расказ од Владимир Набоков, е реализиран во краток игран филм во 2002 год.

Работела како предавач-инструктор по уметност во експерименталното средно училиште „Пекснас“, а како ТВ монтажер има 10 годишно работно искуство во ТВ Телма и во приватни видео продукции, на монтажа и постпродукција на емисии од културно-забавен карактер.

Краткиот роман „11 жени“ е нејзина прва книжевна објава.

Насловна слика: Jans Muskee