Патување во правец на сенката

Јана Букова е гостинка на книжевниот фестивал „Друга приказна“. Разговорот со неа ќе се одржи во сабота, 27 август, во 18.00, и ќе го води Душко Крстевски. Подоцна истата вечер ќе учествува на „Овде паѓаат крупни зборови“ - перформативен натпревар со „едноминутни новели“

Фрагмент од романот „Патување во правец на сенката“

...

„Всушност правецот нема никакво значење“, рече помирено Утис, откако Ван Атен му кажа дека има намера да замине без разлика дали со него како водич или без него. „Каде и да тргнеш сé сенката ќе си ја нагазиш, како што кажуваше татко ми. Или – каде и да се свртиш сé себеси ќе се видиш.“ „Тоа е кажано за одблесоците“, објаснуваше Утис. „Така како што гледаш кон некаде и одеднаш се гледаш себе. Дали во некој порозорец, дали во некоја локва. Човек се судира со себе на најнеочекувани места.“ „Или не наоѓа ниту трага од себе на најнеочекувани места“, реши да додаде нешто свое Ван Атен. По коешто го запиша реченото и почна да си го реди куферот.

Самото патување испадна многу исцрпувачко доживување. Утис беше молчалив и нервозен. За време на своите патешествија никогаш не беше сретнал морнар Германец, ниту Чех, а уште помалку Унгарец. Да се наоѓа во земји чиишто јазик не го зборуваше правеше од него да се чувствува несигурен и сомничав кон сé. Ван Атен страдаше од хроничната дијареја својствена за патешетвениците, и од ексцентричните гурмански каприци на локалните кујни. Сфати дека никогаш не би можел да стане патописец. Сликите пред неговите очи се менуваа пребрзо и му пречеа да размислува. Но некои од нив останаа во неговото сознание сосем своеволно, без негова намера. Во Германија виде лебеди што пловат по Рона, едно куче што безгласно умираше смачкано од тркалата на нивната кола и од вежбите на пруската армија – со балетски чекори и заглушувачки екот на тапани. Во Прага една огромна лебарка мина по первазот на неговиот прозорец исполнувајќи ја собата со нечовечна меланхолија во ниските, речиси неуловливи тонови на едно пијано што стивнуваше зад ѕидот. Не недостасуваа ниту емотивните доживувања. Во еден хотел со старински австро-унгарски стил, со чкриплив под, но неспорно и со кревет со балдахин, Атила Сергеевна Кривошиева (која патува за Балатон и која за миг избегала од погледот на нејзината повозрасна придружничка) се втурна во неговите набори без дури да ги симне мамузите од своите длабоки чизми за јавање.

Подоцна Нидерландецот си спомнуваше за овој настан како за епските платна на третокласните воени уметници – со молњи што го расцепуваат небото, цвилење на коњи, усти отворени за крик, тела вкочанети во измачувачки напнати пози под мигновената светлина на бурата. Имаше нешто во таа ноќ што беше својствено за воената уметност и Ван Атен го сметаше својот спас од неа како чиста среќа. „Жените“, кажа утрото замислено Утис загледан во низата флеки по вратот на Нидерландецот со различна големина и лилавост, „имаат бројни ‘да’ и едно единствено ‘не’ и ако го употребат, не наоѓаат друго...“ (Утис секогаш имаше да каже нешто мудро за жените.) Меѓутоа, Ван Атен кој чувствуваше остра болка при вдишувањето, што веројатно се должеше на пукнато ребро, ја оцени забелешката како мошне неумесна. Во еден шелтер во Трансилванија со влажни ѕидови врз кои сенките се извишуваа во некаков личен живот независен од телата, ја слушна својата прва приказна од овие места и претпостави дека е на правиот пат. Над нивните глави се слушаа некакви колебливи преследувачки стапки од горниот кат. Една тенка студена промаја со нејасно потекло го заигруваше и гаснеше огинчето на единствената свеќа во собата. Домаќинот бавно раскажуваше со долги драмски паузи кои Утис ги пренесуваше не сосема точно барајќи ги зборовите во преводот. Ван Атен слушаше втренчено – поради студот од камениот ѕид зад неговиот грб што му се впиваше во телото. Но, бидејќи имаше забележано дека секое негово затреперување кај раскажувачите со задоволство се восприема како преживување на злокобна приказна, не се осмели да ги разочара и да се премести до огнот. Така ризикувајќи сериозно да настине ги ислуша докрај, а потоа и го обработи записот:

Приказната на гроф Дракула плашилото на Карпатите

На полноќ, под студениот поглед на месечината, среде згушените кресоци на ноќните птици, над шумата, сепната од страшотијата на неподвижната шумска ава, грофот Дракула, плашилото од Карпатите, излегуваше во злокобен лов. Се движеше ниско над земјата раскрилувајќи си ја црната наметка како огромна црна пеперутка (лилјак, се поправи Утис и Ван Атен се налути за исправката). Како огромен лилјак привлекуван од топлината на телата што спијат во темнината.

Неговите долги, подвиени нокти вешто ги отклучуваа и најсложените клучалки, креваа спуштени резиња, отвораа однатре залостени кепенци на прозорите, лесно и бесшумно ползеше чудовиштето во собата и жртвата успеваше да врисне само еднаш. Но имаше разлика од крв до крв и тоа му беше единствената постојана грижа. Зашто секоја крв ги носеше во себе запечатени карактерот и мислите на сопственикот и така бесмртното чудовиште беше принудено да преживува, макар и накратко, одново и наново стотици кутри човечки животи. Затоа ја мразеше крвта на селаните и на нивните жени со постојан страв од суши и порои на град, од разбојници и даночници, од безредија и неправедни господари, од лоши болести и зли сили и воопшто од сето она што оди, лета или ползи по земјата. Го тераше да се буди среде бел ден во ковчегот каде што одмораше облеан во ладна пот од помислата за бескрајни надвиснати беди. Ја мразеше крвта на ситните занаетчии и трговци која му ја полнеше главата со нивните безбојни ситничави сметки, но и на нивните жени со бескрајните пресметки што и како ќе зготват следниот ден – му доаѓаше да се гризне самиот себеси од тегобност. Го раздразнуваше крвта на девиците која на неговата физиономија предизвикуваше една идиотска насмевка на весело исчекување, едно миговно претчувство за нешто надоаѓачко, неодредено, но нужно прекрасно од кое го фаќаше трескавична несоница и градите му се исполнуваа со воздишки. Но најмногу ја мразеше крвта на децата која го тераше да сонува кошмари и уште повеќе еден огромен црн лилјак што се втурнуваше низ прозорот и го загризуваше за грлото. Ја сакаше крвта на енергичните месари што си ја работеа професијата со радост, на веселите војници жедни за уште плен и силувања, на циничните, но резигнирани феудалци задоволни од светот и од себеси, на картаџиите (но само кога печалат), дури и на пијаниците, но во мали количини зашто, макар и за кратко да го поткреваше расположението водеше до неизбежниот мамурлак. Но, бидејќи работеше на темно и бидејќи беше невозможно да ги планира своите атаци, секоја жртва беше прашање на среќа. Не поради темнината и не поради недостиг на среќа се случи да ја направи својата најголема и фатална грешка. Таква грешка ниту беше можно да се предвиди, ниту да се избегне, и така, една ноќ чудовиштето од Карпатите водено од гладта ги зари забите во грлото на еден вистински верник.

Праведно би било да се одбележи дека не постоеше ништо што можеше да му ја посочи опасноста. Низ годините на осаменичкиот и крвожеден лов беше вкусувал крв барем од неколкумина свештеници со различни должини на нивните бради, околу десетина патувачки монаси, двајца католички свештеници на магаре дојдени којзнае од каде, дури и еден жгољав протестантски пастор и секој пат без никакви посебни последици по неговото здравје (ако го исклучиме пасторот кој му ја наполни главата со цитати од Библијата). Освен тоа, кај овој човек за кого станува збор, ништо не ја оддаваше неговата вера. Беше патник што заспал крај огнот и како и сите останати и тој извика отсечно, ги преврте очите и повеќе не се помрдна. Дури потоа гроф Дракула почна да се чувствува се понеобично. Прво сети една огромна, парализирачка мака за својата жртва што безживотно лежеше крај огнот. И заедно со тоа една сурова, осудувачка мака за себеси – алатката на овој престап. Но макар и заглушувана од маката – и една подмолна настојчива радост дека постои на овој свет и дека може да ја искуси неговата мака и радост. И една цврста убеденост дека секое нешто си има свое место на светот – и ветрот кој почнува да ги бранува гранките на дрвјата, и птиците што пеат во прозрачниот самрак, дури и секоја тревичка што ја пробива почвата стремејќи се угоре, сé поугоре кон сонцето. Една убеденост која направи да остане долго неподвижен, исправајќи сé се повеќе на прсти, маѓепсан од убавиот ред на светот. Веќе беше доцна кога првиот сончев зрак како бритва му го пресече лицето. И над разбудената шума остана само неговиот вик – истовремено и на ужаснатост и на радост, додека се стопувате во светлината, додека стануваше едно со светлината...

Превод од бугарски: Дарин Ангеловски
Слики: Jocelyn Tsaih

Јана Букова (1968) е бугарска поетеса, романописателка, есеистка и преведувачка. На бугарски објавила три книги поезија „Палатите на Диоклецијан“ (1995), „Чамец во окото“ (2000), „Записи на жената призрак“ (2018); збирките раскази: „К како сѐ“ (2006), „4 приказни без враќање“ (2016); романот „Патување во правец на сенката“ (2009, преработ. изд. 2014); како и преводи на над 15 книги модерна и античка поезија. Букова ја добила националната награда за поезија „Иван Николов“ во 2019 за поетската книга „Белешки на жената призрак“ и наградата „Христо Г. Данов“ во 2012 за еминентниот книжевен превод на „Питијски оди“ на Пиндар. Нејзините дела се преведени на повеќе јазици, вклучително грчки, шпански, француски, германски и арапски.